Википедий

Варале

Вара́ле (одыла Варали; рушла Варали) – Одо Элын Алнаш кундемыштыже верланыше Утчан ял шотан илемыш пурышо марий ял. Калыкчот – 231 еҥ (2008 ий)[3], 192 еҥ (2010 ий), 176 еҥ (2012 ий)[4], 142 еҥ (2015 ий), 190 (2019 ий).[5]

Ял
Варале
рушла Варали
56°04′23″ с. ш. 52°17′36″ в. д.HGЯO
Эл Россий Россий
Федераций субъектше Одо Эл
Кундем Алнаш
Эртыш да географий
Икымше гана палемдыме 1836
Калыкчот
Калыкчот ▼142 еҥ (2014)
Калык-влак марий
Инаныше-влак чимарий, танле
Цифрр идентификатор-влак
Телефон код +7 34150[1]
Почто индекс 427882[2]
Автомобиль код 18
Варале (Россий)
Точка
Варале
Варале (Одо Эл)
Точка
Варале

Верланыме вер

тӧрлаташ

Ял кок эҥерын пырля ушнымо верыштыже, Вожай эҥерын шола серыштыже да тудын деке чодыра гыч йоген пурышо Варалинка эҥерйолжын пурла серыштыже верланен. Ял эрвел мучашыже дене Ушков (Усып) кожла деке эҥерта. Ял мучко Варалинка эҥерын памаш вӱдшӧ гыч гына лийын шогышо поче-поче кок пӱя шуйналтеш, Кӱшыл (ончыч, Ушков) да Ӱлыл (южгунам, Колхоз). Алнаш кундемын кечывалвел-касвелныже лийын шога. Алнаш марте – 25 километр[6], Ижевск марте – 145 километр[6]. Воктенсе марий ялла: Элнет (7 км), Изи Йырсе (9 км), Кугу Йырсе (8 км), Вожай, Маскиял (5 км), Изи Маскиял (8 км), Паҥшемер (6 км), Йыгра.

Ял лӱм

тӧрлаташ

Ялын лӱмжӧ ушымо кок марий мут гыч лектын: «вара» + «лийын» = «вара лийын», тывеч – «варале» мутыш савырнен.[7]

Йылме

тӧрлаташ

Чылт марий ял. Олык марий йылмым кучылтыт. Ял калык Эрвел марий (Урал марий) тӱшкаш пура.

Эртымгорно

тӧрлаташ

1820-ан ийлаште Марий Пови ял гыч куснен толшо марий-влак Вожай эҥерын кожла гыч йоген толшо чылт памаш вӱд гыч гына лийын шогышо лӱмдымӧ (кызыт Варалинка) эҥерйолжын пурла серыштыже илемым негызленыт. Верым кычалмышт годым утларакшым ты эҥерлан куаненыт. Илемым воктен лийын шогышо илемла деч варарак негызленыт, «вара лийын» маныныт. Тывеч – илемын лӱмжӧ «Варале» лийын лектын. Илем лийшаш верыште пураш лийдыме пич кожла шоген. Сандене тиде кожлам руаш да корчеватлаш логалын. Эплын илем кугемын, илыше-влак шукемыныт. Умша гыч умшаш мемнан марте тыгай легенде толын шуын. Кугезе коча-кована-влак шке илемыштым регистрироватлашак толашеныт. Илем погынышто нуно ты паша деке ик уста пеҥгыде характеран чакналтдыме Пайдуган лӱман марийым сайленыт. Тудлан кочышым поген пӧлек шотеш маска коваштым пуэн тиде кугу паша дене тудым Илна (Ильна-Ола) (тошто лӱмжӧ рушла Вятка, кызыт – рушла Киров) олашке колтеныт. Кок гана Пайдуган тушко йолын тыглай гына миен толын, губернатор верыштыже лийын огыл. Кумшо гана мийымыж годым гына тудо губернатор деке логалын. Мо шот дене толмыжым умылтарен да пӧлекым кучыктен пуэн. Пӧлеклан губернатор йывыртен, ӱстелтӧрыш пуртен шынден да пукшаш кӱштен. Вара Пайдуганлан варале марий-влаклан шке мландыштым кучылташ лийме кугыжаныш Грамотым кучыктен пуэн да тыге каласен:

 

Мланде мыняр кӱлеш, тунар налза. Пошкудо-влакда дене гына ида титакле да ида кредал.

 

Ынде ме чынакак палена, куснен толшо кугезе коча-кована-влакын негызлыме Варале илем 1836 ийыште Вятский губернийын илемже-влакын лӱмерыштыже регистрироватлен шындалтын. Тушто илем «Починок Варали Граховской волости Елабужского уезда Вятской губерни» манын ончыкталтын.[8] Тунам илемыште 4 сурт лийын, 79 еҥ илен. 1859 ийысе луымшо ревизий (ревизий (рушла подушная перепись) – ожно XVI – XVII курымлаште Руш Кугыжанышыште калыкым шотлымо формо, чылаже 10 ревизий лийын) годым чылаже 8 сурт лийын, 52 пӧръеҥ да 61 ӱдырамаш илен.[9]
1921 ийыште Вотский автономный областьым ыштымышт деч вара ял Можгинский уездыш (кызыт Можга кундем) пурталтын.
1924 ийыште сельсовет-влакым кугемдыме годым Алнаш волостьын (кызыт Алнаш кундем) Вотско-Гондыревский сельсоветышкыже пурен.[10]
1929 ийыште уездно-волостной административный шеледымаш пытен, ял Алнаш район деке ушалтын[10]. Ты ийыштак Варале ялыште «Пашазе» колхоз почылтын.[11]
1950 ийыште воктен шогышо яллан (тышке Варале ялат логалын) колхозышт-влакым чумыреныт, кугемдыме колхоз «Коммунар»ым почыныт. Колхоз рӱдержылан Одо Маскиял ялым ыштеныт.[11]
1963 ийыште Удмурт-Гондыревский сельсовет петыралтын, ял Старо-Утчанский сельсоветыш пурен.[10]
1991 ийын ӱярня тылзын 20-шо кечынже колхоз погынын пунчалже почеш Варале ял «Коммунар» колхоз гыч лектын, «Варалинский» колхозым ыштеныт. [11]
2004 ийын кылме тылзын 16-шо кечынже Старо-Утчанский сельсовет «Староутчанский» муниципальный образованийыш вашталтын да ял шотан илемын статусшым налын.[12]

Тӱҥалтыш школ

тӧрлаташ

Ялыште тӱҥалтыш школ Октябрь революций деч вара гына почылтын. Вятский губернский архивын документыштыже тыге возен шындалтын: «... В архивном фонде Вятского губернского отдела народного образования а анкете Варалинской школы 1-й ступени значится год основания школы – 10 декабря 1918 года» (Ф. 1137, оп.1, д. 189, л. 149).[7]
Школ Апшат Максин инициативыже да тудын 1918 ийыште революционный Самаре гыч толын Совет властьын икымше декретше-влакым илышыш пурташ чот тыршымыжлан кӧра гына почылтын.
1918 – 1920 ийлаште школ кагазыште гына лийын шоген. Икымше учитель Петров Матвей Петрович (1892 – 1965) 1921 ийыште гына туныкташ тӱҥалын. Школын зданийже лийын огыл. Матвей Петрович занятий-влакым шкенжын кок пачашан пӧртыштыжӧ эртарен. Кечывалым — икшыве-влакым, кудышт шуко лийыныт, а кастене — кугурак-влакым неграмотностьым пытарыме курсышто туныктен.
Кугу Ачамланде сар деч ончыч школышто Ермолаев Яков Ермолаевич (1906 – 1938) ден Иванов Ермолай Иванович (Марий Пови ял гыч) туныктеныт.
Сар пагытыште Ермолаева Анастасия Степановна (1925 ийыште шочын) туныктен.
Сар деч вара кужу жап (1969 ий марте) Почиҥга (Грак кундем) гыч толшо Радыгин Илья Павлович директор да туныктышо лийын пашам ыштен. 1960/61 тунемме ийлаште Радыгин И.П. дене пырля Семикеев Валентин Семёнович (28.11.1933 – 25.02.1992) (Кугу Йырсе ял гыч) туныктен.
1969 – 1987 ийлаште Семёнов Николай Семёнович директор да туныктышо лийын пашам ыштен.
1987 – 2002 ийлаште директор да туныктышо лийын пашам ыштеныт: (1987 – 1989 ийлаште) — Архипова Светлана Ивановна; (1989/90 тунемме ийлаште) – Алексеева Елена Ивановна; (1990/91 тунемме ийлаште) – Архипова Светлана Ивановна; (1991/92 тунемме ийлаште) – Алексеева Елена Ивановна; (1992/93 тунемме ийлаште) – Семёнов Николай Семёнович; (1993/94 тунемме ийлаште) – Алексеева Елена Ивановна; (1994 – 1996 ийлаште) — Архипова Светлана Ивановна; (1996/97 тунемме ийлаште) – Павлова Людмила Семёновна; (1997 – 2002 ийлаште) – Архипова Светлана Ивановна; (2002 – 2007 ийлаште) – Алексеева Елена Ивановна.

Варале лесничество

тӧрлаташ

Ял кугу чодыра воктене верланен. Чодыран кумдыкшо – 40 тӱжем гектар наре лиеш. XX-шо курымышто ял воктенсе чодырам «Варале лесничествын чодыраже», «Грак лесничествын чодыраже», «Ушков кожла» (Промышленник Ушков Пётр Константиновичын лӱмжӧ дене) манын лӱмденыт. Ондакрак тиде чадырам «Усып кожла» маныныт, молан манаш гын, тунам тудым Юсупов тукымлӱман кугыжан офицерже кучен шоген. Но тудо чодыражым аклен огыл, промышленник Ушковлан ужален колтен. Ял калык тиде чодырам кызытат «Ушков кожла» манын лӱмда.Ушковын илыме жапыштыже чодырам чоткыдын араленыт, чодыра йыр 7 аралыме пӧрт лийын. Ял калыклан шке ойжо дене чодырам руаш, эмыжым да поҥгым погаш чарыме лийын. Эмыжым да поҥгым Ушковын ешыже поген ситарымыже деч вара гына погаш лийын. Ушков шке кожлажым тӱрлӧ чоҥымо материалым да Кокшан заводшылан пуым ышташлан кучылтын.
1917 ийысе революций деч вара Ушков кожла кугыжаныш погышкыжо логалын. Шоҥго-влакын, тугак Осмин Йыванын ойлымышт дене икымше лесничий Логинов тукымлӱман марий лийын, Осмин Йыванын родыжо. Варажым Вяткин тукымлӱман еҥ ыштен. Кугу Ачамланде сар деч ончыч да вара кужу жап Короленко Иван Кузьмич лесничий лийын пашам ыштен. Тудын ыштымыже годым чодырам жапленыт. Чодырам тыглай руэн огытыл. Экологий шотыштат чот шогеныт. Варалинка эҥерын вӱдшым отравитлаш огыл манын мочылам ышташлан кӱрым лӱмын кӱнчымӧ ерлаште гына нӧртеныт. Лесничествыште кугу мӱкшотар, пӱнчым, кожым да лыстанпӱнчым куштымо питомник, кӱшыл пӱя ӱмбалне вӱдын вийже дене йыгыше пилораме, орва, тер да тӱрлӧ тыгде моло ӱзгарым ыштыме столярный мастерской лийын. Короленко И.К. деч вара лесничий лийын поче-поче пашам ыштеныт: Дворянкин Лев Алексеевич (Суас Эл), Поликарпов Василий Егорович (Варале), Спиридонов Анатолий Максимович (Серп, Алнаш кундем), Уразаев Анатолий Аркадьевич (Одо Сарамак, Кизнер кундем), Афанасьев Павел Николаевич, Япаров Георгий Иванович (Маскиял)[7].
1987-88 ийлаште Варале лесничествым расформироватленыт. Ик ужашыже – Алнаш лесничествыш, вес ужашыже – Грак лесничествыш пурен.

Сталинский репрессий-влак

тӧрлаташ

1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сар

тӧрлаташ

1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сар чыла марий калыклан неле жапым конден. Сар Совет Ушемын кажне ешыже деке тӱкнен, тугак варале марий-влакым посна коден огыл. Ял гыч сарыш 78 еҥ каен. Шукышт фронтыш 1941–1942 ийлаште, эн йӧсӧ, эн неле жапыште логалыныт. Сандене шуко еҥ ты ийлаштак шке вуйжым пыштен. 1945 ий 9-ан май Сеҥымаш Кече марте шагалын илыше кодыныт. 55 еҥ сареш колен. Мӧҥгышкӧ 23 еҥ веле пӧртылын.

1975 ийыште 9 майыште Сеҥымаш Кече кечын 1941–1945 ийлаште Кугу Ачамланде сарыш кайыше да кучедалмаште колышо варале марий-влак лӱмеш ял покшелне чапкӱ шындалтын.

1942 ий февраль тылзыште Совет Ушем Президиум Верховный Совет Указым пунчалын: «О мобилизации на период военного времени трудоспособного населения для работы на производстве и в строительстве». Ты Указ йымаке Йошкар Армийыш налдыме 16 ий гыч 55 ий марте пӧръеҥ да 16 ий гыч 45 ий марте ӱдырамаш-влак пуреныт. Закон почеш «паша армийыш» Варале гыч 10 еҥ утла мобилизоватлалтын. 1942 ий май тылзе гыч пашам ышташ туныкташлан 14 ияш самырык эрге-ӱдыр-влакым наледаш тӱҥалыныт, нунылан 6 шагатан паша кечым ыштен. Война пагытыште колхозла да ялла гыч пеҥгыде нормо дене шурным да моло ялозанлык продукцийым погеныт. Тугак, кажне еш идалык мучко кугыжанышлан пуышаш лийын: окса ялозанлык налогым; кажне сотык (рушла сотка) гыч 6 килограмм пареҥгым; 40 килограмм шылым; 200 килограмм шӧрым; 200 муным; 3,7 килограмм межым. Чыла тиде неле паша ӱдырамаш да самырык эрге-ӱдыр-влакын ӱмбакышкышт логалын.

Уремла

тӧрлаташ

Ялыште кум урем.

  • Рӱдурем (Рӱдӧ урем) (рушла ул. Центральная).
  • Изурем (Изи урем) (рушла ул. Поперечная).
  • Пасурем (Пасу урем) (рушла ул. Полевая).

Лӱмлӧ еҥ-влак

тӧрлаташ

Кылвер-влак

тӧрлаташ

Литератур

тӧрлаташ
  1. О родном крае, о времени и о себе. Семенов Н.С. Алнаши, 2007. (руш)
  2. Материалы Вятского губернского архива (г. Киров) (Ф.574, оп.1, д.3, л.318). (руш)
  3. Справочник по административо-территориальному делению Удмуртии / Составители: О.М.Безносова, С.Т.Дерендяева, А.А.Королёва. – Ижевск: Удмуртия, 1995. – С. 100-102. – 744 с. – 2000 экз. – ISBN 5-7659-0425-4. (руш)
  4. Книга памяти. Воины Алнашского, Граховского, Кизнерского, Можгинского районов Удмуртской Республики, погибшие в боях, умершие от ран, пропавшие без вести в годы Великой Отечественной войны.1941–1945 г.г. Т.1 / Составители: В.П. Борисов, Л.Д. Обухов, А.В. Загумёнов, С.П. Горошникова. – Ижевск: Удмуртия, 1993. – 532 с. (руш)
  5. Книга памяти Удмуртской республики. Составитель: ЦГА УР по материалам ЦА МО РФ, программирование: Р. М. Губайдуллина. – Ижевск, 2005. (руш)

Важ-влак

тӧрлаташ
  1. ↑ Телефонные коды Удмуртской республики.
  2. ↑ Справочник почтовых индексов / кодов ОКАТО /налоговых инспекций ФНС / адресов. Варали (деревня).
  3. ↑ Численность населения Алнашского района в разрезе населённых пунктов на 1 января 2008 года.
  4. ↑ Каталог населённых пунктов Удмуртской Республики. Численность постоянного населения на 1 января 2012 года.
  5. ↑ Муниципальное образование "Староутчанское".
  6. ↑ 6,0 6,1 Торалык Яндекс.Карте-влак ӱзгарын полышышт дене висалтын.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 О родном крае, о времени и о себе. Семенов Н.С. Алнаши, 2007.
  8. ↑ Материалы Вятского губернского архива (г. Киров) (Ф.574, оп.1, д.3, л.318).
  9. ↑ Списки населенных мест Российской Империи. Список населенных мест по сведениям 1859–1873 годов. – Т. X Вятская губерния. – С. 186.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Справочник по административо-территориальному делению Удмуртии / Составители: О.М.Безносова, С.Т.Дерендяева, А.А.Королёва. – Ижевск: Удмуртия, 1995. – С. 100-102. – 744 с. – 2000 экз. – ISBN 5-7659-0425-4.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Фонд Р-94, Сельскохозяйственная артель (колхоз) "Коммунар" Староутчанского сельского Совета Алнашского района Удмуртской Республики. Архивный отдел Администрации МО «Алнашский район». Тергыме 15 ага 2010.
  12. ↑ Закон Удмуртской Республики «Об установлении границ муниципальных образований и наделении соответствующим статусом муниципальных образований на территории Алнашского района Удмуртской Республики» (от 16.11.2004; № 64-РЗ). Госсовет УР. Важ гыч архивым ыштыме 3 вӱдшор 2012. Тергыме 24 вӱдшор 2010.
  13. ↑ Жертвы политического террора в СССР по данным общества «Мемориал».
  14. ↑ Официальный сайт общества «Мемориал».
  15. ↑ Книга памяти. Воины Алнашского, Граховского, Кизнерского, Можгинского районов Удмуртской Республики, погибшие в боях, умершие от ран, пропавшие без вести в годы Великой Отечественной войны.1941–1945 г.г. Т.1/ Составители: В.П.Борисов, Л. Д. Обухов, А. В. Загумёнов, С. П. Горошникова. – Ижевск: Удмуртия, 1993. — 532 с.
  16. ↑ Книга памяти Удмуртской республики. Составитель: ЦГА УР по материалам ЦА МО РФ, программирование: Р. М. Губайдуллина. – Ижевск, 2005.
  17. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  18. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  19. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  20. ↑ банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  21. ↑ банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  22. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  23. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  24. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  25. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  26. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  27. ↑ 27,0 27,1 Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  28. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  29. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  30. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  31. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  32. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  34. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  35. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  36. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  37. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  38. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  39. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  40. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  41. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  42. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  43. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  44. ↑ Официальный сайт общественно-политической газеты «Дружба» Мишкинского района Республики Башкортостан.
  45. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  46. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  48. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  49. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  50. ↑ Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
  51. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  52. ↑ 52,0 52,1 Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  53. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
  54. ↑ Удмуртская республиканская общественная организация марийского народа, проживающего в Удмуртии «Одо Мари Ушем» («Союз марийцев Удмуртии»).
  
Одо Элысе марий илымверла
 
 

Рӱдола: Ижевск

Алнаш кундем: Алнаш · Варале · Изи Маскиял · Маскиял Воткинск кундем: Воткинск Грак кундем: Вожай · Грак · Изи Йырсе · Каменное · Кугу Йырсе · Новогорск · Почиҥга · Шӱргӧ Завьялово кундем: Завьялово Изи Пурга кундем: Изи Пурга Камбарка кундем: Камбарка · Шолья Карагӧл кундем: Быргынде · Карагӧл · Ныргынде · Шопкер Кизнер кундем: Сармак Киясово кундем: Уськур Сарапул кундем: Сарапул · Соколовка · Тарасово · Черный Ельник · Шевырялово Сюмси кундем: Кӱльмӱж

 
"https://mhr.wikipedia.org/w/index.php?title=Варале&oldid=197112" гыч налме