Каҥашымаш:Григорьева, Светлана Дмитриевна
Шымлымаш-влак
тӧрлаташНадежда Николаева
тӧрлаташПоэтын гражданский шӱлышан почеламутшо-влак
С. Григорьева — кумда лудшыеҥ-влаклан возымо кок почеламут сборникын авторжо. Икымше сборникше — «Шыманрак ончынем шинчашкет» 1990 ийыште ош тӱням ужын. Кокымшо — «Лишыл ыле тымыкын ласкаже» (2004). Тудо «Идалыкын книгаже — 2005» («Книга года — 2005») республиканский конкурсышто «Эн сай авторский изданий» («Лучшее авторское издание») номинацийыште лауреат лӱмым сеҥен налын.
Тиде сборникше оҥайын чоҥалтын. Икымше почеламутшо дене автор лудшо-влак дек савырна:
Те кидыш кучеда гын лудышемым,
Вурсашак ида вашке вик тунам.
Мый чоным пыштенам да,
Удыл семым,
Тендан дек ойпогем ден толынам.
(Григорьева 2004:5)
Сборникыште поэтын почеламутшо-влак тема шот дене шелалтеш да кажне ужашыже почеламут-влаклан келшен толшо калыкмут дене почылтеш. Тидыже почеламут сборникым сöралым ышташ полша.
«Шочмо-кушмо мланде нимо дечат шерге» тыгай калыкмут ден почылтеш сборникын икымше ужашыже. Кеч-кушто тый лий шочмо-кушмо мланде, ял эре ушышто да шӱмыштö кодеш. Поэт ятыр почеламутшым шочмо вержылан, кундемжылан пöлеклен. Шке ялжым суксо дене таҥастара:
Отро гай волгалт,
Шочмо-кушмо верем.
Икте веле улат,
Суксо гае ялем.
(Григорьева 2004:12)
Поэт шочмо ялыштыже чӱчкыдынак огеш лий гынат, тудын чонжо садак шочмо ялым шона. Тидланже предложений-влакым йодышаным чоҥа.
Кузерак кутырет, куанет, ойгырет,
Шочмо-кушмо мондалтдыме ял?
Ужар шовычшым пидын шога куэрет,
Чыдыр-чодыр гӱжла кожерлат?
(Григорьева 2004:9)
С. Григорьева шке шочмо Йошкар-Памаш ялжыланат почеламутым пöлеклен:
«Ик Йошкар-Памашем мыйын веле» —
Изи годсо йоча шонымаш» —
манын палемден «Йошкар-Памашлан» почеламутыштыжо поэт.
Лач шке кундемыштыже гына чылажат поэтлан лишыл:
Тыште лишыл мылам кажне ломбо,
Шоҥго писте да тӱслö куэр.
Шернур велыште — луй модмо олмо,
Шернур велыште — мöрö чевер.
(Григорьева 2004:10)
Лач шке кундемыштыже гына автор каналта, вийым налеш.
Кеч-кушто лийына гынат, шочмо кундемна, ялна, калыкна, пӱртӱсна шӱмыштö лиеш.
Поэт М. Кастрен ушемлан «Угро-финн тумо» почеламутым пöлеклен. Тиде ушем поэт – писатель-влаклан мыняр гынат полышым пуэн шога, мурпогыштым савыкташ полша.
С. Григорьеван «Сото кандывуй», «Пырысиге мыр-мыр-мыр» йоча сборник М. Кастрен ушем полшымо дене савыкталтын. Тиде почеламутшо финн-угор еш гыч улмына нерген каласкала. Финн-угор тӱшкам ончыкташлан поэт тумын образшым кучылтеш. Молан манаш гын тумо шуко курымла дене шогышо пушеҥге. Тудо шке укшлажым тӱрлö могырышкыла шаралтен шога. Поэт тумын лышташыже-влакым родо дене таҥастара:
Лöза лышташ-влак улыт родо,
Мый йыгыре илаш келшем.
Финн ÿдыр, хант да манси, одо —
Ик тукымышто кугу ешем.
(Григорьева 2004:29)
Марий калыкынат тиде ик тукым тумо гыч улмыж нерген палемден кода:
Шке вержым муын марий калык
Йӱлажым, вожшымат пала.
А кӱшнö сакче — тукым кайык —
Акретсе тумым арала.
(Григорьева 2004:29)
Тыгак поэт Марий ушемлан почеламутым пöлеклен. «Марий ушемын» марий калыкын вияҥ толмаштыже мыняр гынат надырже уло.
«Марий ушем» корным викта
Тыланет да мемнан шочшылан,
Огеш мондо суапым иктат,
Тауштен ойлена ме чылан.
(Григорьева 2004:37)
Поэт ӱшана: марий калык пиалан да виян лиеш:
Пеледалт, ушемна, шошо гай,
Одарлане чатка кава гай.
Марий калык лиеш пиалан,
Марий калык лиеш эн виян.
(Григорьева 2004:37)
Тиде почеламут корнылаште у йöн дене пайдаланыме. Автор ушемым «Шошо гай пеледалташ», «кава гай одарланаш» йодеш. Тыге веле марий калык виян, пиалан лиеш.
Марий ӱдырамашым поэт чапландара да сылне шомак-влакым пöлекла. Марий ӱдырамашым памаш дене, кава дене таҥастара:
Улат тый марий ӱдырамаш, Марий вате,
Памаш гай лыжга, кава гае тыматле.
Яжу тӱнямбалне
Йоҥгалтше йӱкетым
Мый кечын моктем,
Моктем тыйын лӱметым.
(Григорьева 2004:36)
Марий ӱдырамашын ыштыш-кучышыжым поэт палемден кодашак тырша. Иктешлыше мутым кучылтын, койыш-шоктышыжым почын пуа. Мутлан:
Екем мландынам ыштынет муро гайым,
Садлан йырым-ваш палат тыйым тыгайым:
Тура ошкыланым,
Чечен кумыланым
Да шöртньö киданым
(Григорьева 2004:36)
Ӱдырамашлан чынжымак шуко чыташыже логалын. Эн йöсö пагытым, очыни, сар жапым шотлыман.
Тиде почеламут возалтме шот денат моло дене таҥастарымаште ойыртемалтше. Молан манаш гын, кажне корныжо икгай рифме дене пыта.
Марий калыкын пайремжылан пöлеклалтше почеламут-влакат сералтыныт: «Тиште кече», «Талешке кече». Нине кече-влак марий калыкын йылме вияҥашыже негыз лийын. Тидым ме шарнышаш улына:
Кунам возалтын икымше мутна,
У ошкыл шочын волгыдыш вигак.
Тунам нерештын шерге йылмына
Да муын корныжым Марий книга.
(Григорьева 2004:34)
Поэт «Тиште кечылан» почеламутышто марий ойпогынам сукыр кинде дене таҥастара. Кузе айдемылан кинде шерге, тыгак шерге марий калыклан сылнымут, ойпого. Лач тышечын тӱҥалын мемнан возыктышна.
«Талешке кече» почеламутышто авторын талешке–влак дене кугешныме кумылжо шижалтеш:
Шогеныт нуно йылмына верч талын,
Саклалтын садланак кадем йомак.
Марий талешке-влакым шарналталын.
Йоҥгалт шарла кугешныме шомак.
(Григорьева 2004:35)
Пытартыш корныжо кызытсе марий еҥым ончыко чолган тошкалаш ӱжеш. Повествовательный предложений ӱжмашым каласен пуаш полша.
Ме кодын огынал пырчат варашлан,
Эше сита вийна да акылна.
Вуйдам со кӱшнö кучыза мурашлан,
Куатлырак лийшаш ме улына.
(Григорьева 2004:35)
Марий еҥ ожнысек кӱсотыш кумалаш лектеш. Тиде темымат поэт öрдыжеш коден огыл:
Тыге ик эрден поген ото унам:
Пöръеҥ, вате-влак шке ньогам
Намийышт кӱсотыш, нумал пушмелнам,
Неран тичмаш киндым, шаньгам.
(Григорьева 2004:31)
Тыгай сынан почеламутыштыжо кумалтышын кажне татшым почын пуаш тырша. Кумалтыш годым юмо дечын кажне енже мом гынат йодеш, тидын нерген автор ик мураршашыштыже тыге воза:
Ме йодынна мландым йот деч аралаш,
Тор деч, эҥгек дечын, чер деч.
Тӱняште, суртпечыште тек лийже аш,
Ӱстелыште — ток перемеч.
(Григорьева 2004:32)
Кумалтыш нерген поэт ныл почеламутым возен «Кӱсотыш толмеке», «Тыге ик эрден поген ото унам…», «Тыге Юмына кажне ийын волен…», «Ӱшан деч посна огеш лий уланаш…». Тышеч марий калыкын йӱлажым палымыже, пагалымыже шижалтеш. Кеч-могай поэтат шке кундемже, калыкше верч мелын шога, садланак тудлан пöлеклалтше почеламут-влакым шочыкта. С. Григорьеван почеламутшо-влак тӱҥ шотышто кумалтыш дене кылдалтыныт.
Поэтын философий шӱлышан лирикыже
Поэтын илыш нерген келгын шонкалымыжым «Илыш» почеламутышто раш ужына. Тыште «мо тыгай илыш?» йодыш шындалтын да автор тиде йодышлан вашешташ тырша:
Илыш — ош пеледыш, ал саска,
Пеш шуэн вӱчкалмыже ласка.
Йӱштым веле огыл чытыман,
Кажне ойгым вачыш пыштыман.
(Григорьева 2004:55)
Очыни, тиде йодышлан тӱрлö шöрын гыч автор вашештен кертын.
Кажне гаяк айдемылан ача-ава суртым коден каяшыже логалеш, тыге илыш кӱшта. Но туге гынат шке шочмо вернам, ача-аванам мондышаш огынал. Вет нуно мемнан мöҥгö толмынам шӱм вургыж вучат, ме нунын чон ласкалыкышт улына. Тиде йодышымак автор шке почеламут корнылаштыже ончыкта:
Йочаже пелен — ава кумыл,
Кö тудым акла, чонжо – кумдык.
Кает гын, вашке пöртыл, вашке,
Ава ӱжеш шочмо кавашке
(Григорьева 2004:20)
Поэт «Аван мутшо» почеламутыштыжо аван шомакшым колышташ ӱжеш, тидланже «сакле» мут полша.
Кеч-кушто аван мутшо — кайык,
Вола, авалта шочшым лайык.
Кеч-кушто аван мутшым сакле,
Аван чон шомакшым чын акле.
(Григорьева 2004:20)
«Шомак костенеч» почеламутышто авторлан аваже корныш кайыме деч ончыч сугыньым пуа:
Улат ӱдыръеҥ Шернур могыр,
Ит амырте шкендын лӱмет.
А корно эре вияш огыл,
Палаш ок лий, кушто шӱртнет.
(Григорьева 2004:22)
Поэт поро сугыньлан таушта да чыла сай лиймылан ўшана. Кеч-кушто лиеш гынат аваж дек пöртылаш сöра:
Палем, илышем шере огыл,
Йога кӱчык жап лач ошма.
Кеч-кушто тич сомыл ден шогылт,
Ом мондо авай дек пашмам.
(Григорьева 2004:22)
Жап ала-молан эре ончыко писын кая, южгунамже шогалташат огеш лий. Поэт жапым пыртлан чарналташ йодеш:
Адак эртем мєран лап мучко,
Но мый ом вашке молын гай.
Ах, жап, тый, жап!
Тый кушко? Вучо!
Ончал йырваш — сöрал могай!
(Григорьева 2004:36)
Тиде темымак «Ош окан ломбо», «Вашкыше пагыт», «Чыла эртен» почеламутыштыжо шуя.
Илышым поэт шыже дене таҥастара. Тиде шкешотан таҥастарымаш. Тидыже вес поэт-влак деч ойыртемалташ йöным ышта. Пушеҥгыште лышташ-влак шошым вийым налыт, шыже шумеке пушеҥге деч ойырлаш логалеш. Мемнан илышат тыгак эрта, да жапым уэш пöртылташ огеш лий:
Огыт лий нигунам ты лышташ-влак
Шурген эртыше сылне ийгот.
Да нунат, шып камвочшо ужашла,
Нигунам пöртылаш огыт йод
(Григорьева 2004:44)
Тачысе илышын шере-кочыжым поэт «Бомж ден ӱмыл» почеламтыштыжо почын ончыкташ тыршен:
Рӱдö пазарыште пуйто йомат.
Шуко ужалыше, лыҥ сатужат.
Тӱрлым темлат, изимат, кугумат,
Налын от керт гын, чонетым туржат
(Григорьева 2004:38)
Тиде почеламутышто бомжын илышыжым сӱретлен ончыкта. Бомж лач мӱшкырым гына темаш шона. Илышын йыжыҥыштыже еҥ бомжыш савырнен, тыге лиймылан, очыни, пагыт титакан.
Бомж йывырталын, тӱрлен шинчам тул...
— Кечым пырт кочкым , ох, тутло таман…
Ӱмыл-айдеме — ты пагытын кул,
Утышо-влакым ок жапле саман.
(Григорьева 2004:38)
Айдемын вийже нергенат поэтын возымаштыже ужына:
Айдеме — кӱ, айдеме — курык,
Айдеме — он, айдеме — тулык.
Айдеме — он, а тудын кумыл
Пеш куштылгын иеш дыр кумдык.
(Григорьева 2004:51)
С. Григорьеван «Сӱрет» почеламутышто ӱдырын имньым сӱретлымыж гочын, «жапым сӱретла» манын палемда:
Мемнан ӱмыр чылт имне гай писе,
Садымат пала ӱдыр докан.
Сӱретла имньым огыл, жап пикшым,
Мучышта тиде пагыт чолган.
(Григорьева 2004:68)
Кунам лирический геройлан йöратыме еҥже кудалтыме дене йöсö лийын, очыни. илышын шере-кочыжым утларак келгын почын пуаш тыршен. «Эше улам» почеламутым ончалаш гын, тыге чучеш, пуйто тиде корныла йöсым чытен лекме деч вара возалтын:
…Тугакак куржталам кугу тӱняште
Да тау Юмылан, эше улам.
Эше илем, ик ӱмырем эрта тек,
Эше туржам чонемым, пырт тулаҥ.
(Григорьева 2004: 62)
да тидым автор уэш пачаш куан кумыл дене каласа.
Эше шомакым кучылтмо дене геройын илышлан куаныме кумылжым шижаш лиеш
Тиде почеламутлан ваштареш поэтын «Иктаж-кунам ом лий…» почеламутшым ончыкташ лиеш:
…Тунам-тунам йӱлен йомеш дыр
Лач мыйын семын сото шӱдырат.
Ала тунам трук шарналтет чыр,
Лач мыйым веле воктекет ужат.
(Григорьева 2004:63)
Тыштак автор шке шонымашыжым олма дене таҥастара:
Мый лыпланем тугак кӱрлалтын,
Чевер олма гай шонымем шуҥгалт йыма.
(Григорьева 2004:63)
Тиде шкешотан таҥастарымаш. Возымаштыже у тӱс шижалтеш.
С. Григорьеван серымаштыже шӱлык кумыл утларак палдырна. «Мландемын козыраҥше кидыш…» почеламутыштыжо лирический герой чон йöсыж дене пӱртӱс деке йодын миен, но пӱртӱсшат герой деч савырнен. Тидлан вашмутым автор шке муаш тырша:
Нигöлан тыште кӱлын омыл.
Нигö ыш вашке шыматаш.
Мландемын ыле шуко сомыл,
Садлан ыш вашке дыр полшаш.
(Григорьева 2004:56)
Илыш кеч-могай йöсö лиеш гынат, герой кöргö вийым муэш да йöсö ваштареш уло кертмын шогалеш. Автор тыге воза:
Ӧндале вет мардеж, ыш кодо,
Мландемын кидшым кормыжтем.
Тек кумылем ок эрне, тодылт,
Тек йöсö мыйын корныштем.
(Григорьева 2004:56)
Кеч-могай йöсымат илышыште чытен лекман. Южгунамже поэт чон йöсыж дене кычкыралынат колта:
Кузе шинчам кумен,
Шижмашым ондалаш?
Пел корнышко шумек,
Чыла-чыла мондаш?
Кузе?
(Григорьева 2004:57)
Туге гынат, поэт тӱняште илымыжлан куана да мемнамат ӱжеш:
Йöратыза кышанам ӱштшö йӱрым,
Уэмше корным, олыкым, кумдам.
Йöратыза те тылзын шöртньö тӱрым,
Тул кечымат, вӱчкалше кумылдам.
…Те илышым кава пöлек гай налын.
Куаныза тӱнялан, сотылан.
(Григорьева 2004:73)
Тиде корныла гыч шижалтеш, лирический геройым йöсö гына огыл, тыгак куанат авалтен. Тидланже тудын верч куаныме шуэш.
Рвезе пагытым автор пеледше ломбо, куэр, эр, теле дене таҥастара:
Рвезылыкым таҥлышым куэр ден.
Шыжым саремеш ужар лышташ.
Рвезылыкым таҥлышым у эр ден,
Эр жапшат вашке эрта улмаш.
(Григорьева 1999:21)
Тыгай таҥастарымаш-влакым кучылтын, вес поэт-влак деч ойыртемалташ йöным ышта. Да почеламут корнылажым у тӱс дене тӱзатен колта.
Тиде ужашыште поэт у мут-влак дене (ыҥ — умылымаш, тöжык — изящный) пайдалана да эше кушкыл лӱм-влакым пурта. Мутлан, вӱднеде, шырлаҥге — подмаренник да молат.
Тыгак возымашкыже риторический йодыш, кычкыралтышым пурта. Тиде йöн гоч авторын кöргö шонымашыже утларак почылтеш.
Эртем моло гай кӱчык ӱмырын кутышым,
Каласыза, мо верч илем?
(Григорьева 2004:72)
Возалтме шот дене тыгакак перекрестный рифмовка («Мондем ыле», «Эше улам», «Ош окан ломбо» да молат) кугу верым налеш, но вес формо денат пайдаланаш тырша. Тиде — парный рифме («Йӱр дене пырля», «Илыш» да молат). С.Григорьеван ик почеламутшо у семын, тошкалтыш дене, возалтын. Тышечын поэтын возымаште уым кычалмыже коеш:
Келша шӱлык,
камвочшо эн ӱлык.
Йылме шӱкым
погем таче, шӱртньыл.
(Григорьева 2004:49)
Эсогыл поэт почеламут сборникыштыже философий шӱлышан почеламутлан ик ужашым айлен да «Утеш ит кодо пӱрымаш» лӱм дене ойырен.
С. Григорьеван философий шӱлышан почеламутшо-влакым лудын лекмеке, илышын тӱрлö шöрынжö нерген шоналтет да илышым вес шинчаончалтыш дене ончалаш кумыл лектеш.
Светлана Григорьеван йöратымаш лирикыже
Йöратымаш темым кажне поэт шке семынже почын пуа. Ик тӱшка поэт шке возымаштыже йöратымашын юзо вийжым чон куаже дене почын пуа гын, весылан йöратымаш сусыр палым коден. Лач тыгай сынан улыт С. Григорьеван почеламутшо-влак. Поэтын возымаштыже чон шӱлыкым, сусырым шижына:
Палем, тый пеленем ынде от лий,
Шортам да шинчавӱдын акше — ший.
Мо ырыкта ынде, могай возак,
Могай кыл ынде ваш ышта, могай вончак?
(Григорьева 2004:113)
Очыни, поэтын илышын йöратымаш йыжыҥыштыже йöсö улмаш. Тидыжым чыла почеламут корнылаштыже ужына. Мутлан, «Лийын омыл гын йöратыме» почеламутым налаш. Тыште автор шке кумылжым сад-пакча дене таҥастара:
Отыл ынде мыйын чонышто,
Отыл тый ушыштемат.
Мом коштат тугеже, тодыштын,
Еҥын кумыл сад-пакчам.
(Григорьева 1999:46)
Тиде темымак «Чаманен иленам тыйым веле…», «Тый ыльыч мыйын» да моло почеламутлаштыжат тарвата.
Поэт йöратыме еҥже верч чыла ышташ ямде, лач тудын пелен гына лияш:
Тыланетше кöра лийнем кайык мый кӱшнö,
Шара нурым мокталше шышталге уржа.
Шупшалаш ал тӱрвет изимöр лийнем, кӱшö.
Шӱшпык гаяк чонетым эр-касше туржам.
(Григорьева 2004:132)
Поэт умыла, йöратыме еҥже пеленже лийын огеш керт да лирический геройын чонжылан утларак неле.
Воктенем чаманыше да ныжыл
Нигунам тый от лий, мый палем.
(Григорьева 2004:153)
Туге гынат йöратыме еҥжылан пиалым гына тылана:
Палем, вет тыйын — чатка вате,
Мотор йочатше йыр пöрдеш.
Уке, мый пиалет ом кате,
Тек тудо ямлын пеледеш.
(Григорьева 2004:140)
Южгунамже автор тудым мондынеже, но тидыже пеш вашке огеш лек:
Тый ыльыч, тый ыльыч,
Тый ыльыч мыйын шӱм-чонем
Но шыльыч, но шыльыч,
Мый шыргыжметым мондынем.
(Григорьева 2004:140)
Тиде темымак «Чыла-чыла ушештара лӱметым…» почеламутыштыжо шуя. Йöратыме еҥже дене ойырленыт гынат, садак шӱмыштыжє аралаш тӱҥалеш:
Тек сорта гай йӱла шып пиал,
Ошман серыш толатак шонем.
Мыйын чонышто шошо ила,
Садлан нигунам от шоҥгем.
(Григорьева 1999:18)
«Шарнал илаш» почеламутшым ончалаш гын, автор йöратыме еҥжын фотожым ужын, уэш пиалан татшым шарналта. А жапым пӱсö керде дене таҥастара, вет жап поэтлан чон сусырым конден:
Мый лийынам тылат эн лишыл,
Тунам гына чевер, мотор.
Но кок шомак чонемым ишыш,
«Шарнал илаш» гына фото.
Кеч-могай йöсым конда гынат, фотожым арален кода:
Йошкар альбомыштем вер шуко,
Но фотом аралем посна.
(Григорьева 2004:129)
Поэтын чоныштыжо кочо тат гына огыл, пиалан жапшат лийын тидланже геройлан куанаш гына кодеш:
Кок йӱд мемнан лийын, ом ӱштыл
Эн ныжылгым илыш тӱр гоч.
Мый тымык эҥерыште йӱштыл,
Йöратышым тыйым тӱргоч.
…Кодем илыш тӱрыштö рӱдым:
Кок йӱд ыле ныжыл, мотор.
(Григорьева 2004:146)
Поэт йöратыме еҥже дене чеверласыме сынан почеламутымат возен:
Сай таҥем, вес гана вашлиймешке,
Чон тулемлан лектеш вес пелаш.
Ужаташ лектын тылзе йыргешке,
Сугынем тудын гаяк тичмаш.
(Григорьева 2004:155)
Иктешлен каласаш гын, йöратымаш темым почын пуымаште авторын шӱлык кумылжым шижына. Тидыже кажне гаяк почеламутыштыжо коеш. Мурпогыжым лудын лекмеке, авторлан чаманымашым каласыме шуэш. «Ош лум велеш» почеламутым ончалаш гын, ош лум велме дене авторын чонжо шортеш да тунам йöратымашыже пöртылмылан ӱшана. Возалтме шот денат оҥайын возалтын, почеламут корныжо-влак икгай рифме дене пытат:
Лыве гае ош лум велеш,
Муро гай мландынам леведеш,
Тышке-туш шулдыраҥын иеш —
Тиде телын саскаже лиеш.
Ош лум велеш, чонем шортеш.
Ош лум велеш, таҥем ӱжеш.
(Григорьева 2004:141)
Тыгай формо ден «Леве йӱр», «Тый мыйын шӱдö сулыкем…» почеламут-влак возалтыныт. Тиде корнылаштак таҥастарымашым ужына. Лум авторлан «лыве гае», мланде — «муро гай». Тыгак автор парный рифма дене пайдаланен. Тыге возымыжо утларак сылнештын, шкешотан тӱсым налын:
Тыгай шинча вел кертын ондален.
Тыгай шинча лыҥ кертын каласен.
Конден йöратымаш пораным,
Аяр гай тулым, тул гае аярым.
(Григорьева 2004:128)
Тӱҥ шотышто, перекрестный рифмовка дене пайдаланен. Тиде формо поэт-влакын традиционный лийын.
Поэт шукыж годым серымаштыже таҥастарымашым кучылтеш: «тӱтыра шöр шоҥ гай погына», «тул гай тӱс ден чонет ом йӱлалте», «пöрдам лыве гай воктенет» да молат.
С. Григорьеван возымаштыже эн ончыч лудшо-влаклан у мут-влак дене пайдаланымыже шинчашке перна. Ик могырым тыге кучылтмаш марий йылмын мутвундыжым пойдара, вес могыр гыч ончалаш гын, умылыдымашым луктеш. Южо почеламутыштыжо утларакат пуртен колта да почеламут йоҥгалтмыжым чарна.
Йорган чон кумдык эрыкан,
Эпере лийын элнык гай ӱма —
Шинчам пӱялын тымыклан,
Тӱжем ший шӱдыр трук ума.
(Григорьева 2004:131) (эпере — арам, элнык — кына)
С. Григорьеван кугурак поэт-влакын традицийыштлан эҥертымыже коеш. Ик почеламутшым трехстиший дене серен:
Келшыме да шонымо,
Ойырлымо да мондымо
Волгыдо торам.
(Григорьева 2004:154)
С. Григорьеван почеламутшо-влакат мурсем тӱняште шке верыштым муыныт, композитор-влак келшыше семым келыштареныт.
Поэтын йöратымаш нерген почеламутшым шергал лекмеке, тудын тӱрлö могыржым ужаш лиеш. Авторлан йöратымаш чон йöсым конден гынат, тудым эн ныжыл шижмашлан шотла да чаткан сылнештарыме йöн-влакым пуртен сӱретла.
Пӱртӱс лирикыже
«Пӱртӱс кеч-кунамат ямле», тыгай калыкмут дене почылтеш С.Григорьеван 2004 ийыште лекше почеламут сборникшын ик ужашыже.
Автор идалыкын кажне пагытшым сылнын сӱретла.
Поэт шке илышыжым шыже дене таҥастара. Пӱртӱс темым почын пуымаштыжат шыже игечым воза. «Келша тыйын шӱлык» почеламутышто автор шыжым сӱан дене да «лышташ кышылым кӱэштше шўлык оръеҥ» дене таҥастара. Тиде шкешотан таҥастарымаш тышечын поэтын афоризм-влакым кучылташ тыршымыже шижалтеш. Теве авторын эше у савыртышыже шочеш.
Теве пызле чатка капым
Чылт чарам жаплан коден,
Пызлыгичке-тӱрвö-влакым
Шупшалашлан ямдылен.
(Григорьева 2004:88)
Шыже толмо дене автор лудшо-влаклан саламым колта:
Саламем тендан дек чоҥешталже.
Ида öр кöгöрчен-серышлан.
Тек тыглай огыл шӱм-чонешдаже
Ылыжеш пиал тул йöршешлан.
(Григорьева 2004:81)
Кеҥеж пагытым йöратымыжым автор «Ах, кеҥеж» почеламутыштыжо тыге сӱретла. Тидланже предложенийым кычкыралтышаным чоҥа:
Ах, кеҥеж — ал кеҥеж.
Кузе мый йєратем!
Кушто лыҥ снеге еш,
Вашлиеш шӱм таҥем.
(Григорьева 2004:79)
Шошо пагытым сӱретлыме годымат С. Григорьева сылне ойсавыртышым кучылтеш, пӱртӱсын ылыжмыже авторын чонжым куандара:
Пыштен портышкемым кундем
Вес пагыт марте коҥгамбак.
Ужар тӱсан нöргö вургем
Вашке возеш тудын ӱмбак.
(Григорьева 2004:77)
Поэтлан куэ лишыл да мутаршашыжым куэлан пöлеклен, тыге воза:
Марий тӱр гай чатка куэ солык
Мардежеш толкыналт рӱзалтеш.
Шыве-шыве мутланымым олык
Йöратен да шулен колыштеш.
(Григорьева 2004:93)
Тиде почеламутышто куэ ден ӱмылын пырля келшен илымышт нерген сера:
Куэ дене кылдалтшым сур ӱмыл
Шудылан куан дене ойла.
Вет лиеш гын куэн кӱчык ӱмыр,
Ӱмылат йомеш тудден пырля.
(Григорьева 2004:93)
«Мо верч гӱжлет, куэр?» почеламутышто поэт вашмутым кычалеш:
Чонемланже лишыл, сылне,
Кузерак куэр лӱшка,
Ала тудо вачӱмбалне
Мландын орлыкшым рӱпша…
(Григорьева 2004:92)
Автор куэрын мом шонымышт нерген пален налашлан дыр шомакым кучылтеш:
Курым мучко жапым шерын
Ойгырат дыр, куанен…
Шыже толмо дене куэрлан ойго возын:
Пуд вургемым шыже солыш,
Сылне шöртньым ончыде.
Йӱштö йӱрын йӱкшö солныш,
Шорто, тайныште куэр.
(Григорьева 2004:92)
Но туге гынат поэт ты йодышлан вашмутым огеш му:
Илыш верч тыге шонет гын,
Мо верч тый гӱжлет эре?
Поранын озаланымыжымат оҥайын сӱретла:
Поран — йож мыжержым чиен,
Урем оза гай куржталеш.
Кава марте лумым пурген,
Окна воктенем урмыжеш.
(Григорьева 2004:90)
Тиде строфаште поэт метафора йöным кучылтеш. Пораным автор чонан семын сӱретла.
Лум ора-влакшым «ош калпак» дене таҥастара да «савуш гае» кушта манеш.
Тыгеракын С. Григорьеван возымаштыже у деч у ойсавыртыш-влакым вашлияш лиеш. А теве «Шып коклаште» почеламутышто шыже нерген тыге сера:
Куэ сывынжым кудашын,
Кӱжгö сондыкыш пышта —
Шöртньö лышташан левашын
Ӱмыргорныжо пыта.
(Григорьева 2004:88)
Шукыж годым почеламутшо-влакым перекрестный рифмовка дене воза («Ах, кеҥеж», «Ит öр саламлан», «Нöрышö лышташ» да молат), южо мурсаскажым гын парный рифме дене чоҥа:
Йоҥ шошо мардеж йӱр ӱпшан,
То леве, то йӱштö каплан.
Кастен йогын вудшö йӱкша,
Эрден йылгыжалын шула.
(Григорьева 2004:77)
«Шып коклаште» почеламутышто аллитераций йöн дене пайдаланыме коеш:
Шыжым чодыраште шӱлык,
Шордо ала-куш вашка.
Сур лышташ, камвочшо ӱлык,
Кечын шокшыжым ашна.
(Григорьева 2004:88)
Кажне поэт пӱртӱсын сöраллыкшым шке семынже ужеш да кажне пагытым шке шинчаончалтышыже дене сылнын, тӱрлö сылнымут чиям кучылтын сӱретла.
С. Григорьеван йоча лирикыже
С. Григорьева шке сылнымутшым кугыеҥ-влаклан гына оыл, тыгак йоча-влаклан пöлеклен. Йочалан возымо «Сото кандывуй», «Пырысиге мыр-мыр-мыр» сборникше-влакым ончыкташ лиеш.
Йоча литературышто поэтын сӱретлалтмаштыже мут пел корным айла гын, художникын вургемлыме тӱсшат авторын пашажым ешара, саскан рӱдыжым чоҥа.
Кандывуй пӱяле
Весела шинчам.
Лай мардеж пуале,
Модыктен чачам.
(Григорьева 2003:3)
Нöлтшö кумылын юарлымыже, яндар кавалан да уло илышлан куанымыже книга мучко, манмыла, «йоча гычак» лектеш. Тидат авторын шкан гына келшыше интонацийым мумыж нерген ойла. Вет ик шот, кунам ача-аваже, ака-изаже лудын пуат, да йöршын весе — ньога, парняж дене корно гыч корныш вончен, шкенжынак йӱкшö да «шулыш-ошкылжо» дене шонымашыжым виса, йоҥгалтме сылнылык вийжым шижеш. Ялысе икшыве комбым кечын ужеш — «шер темыше» сӱретымак автор у могырым савыралеш:
Иктыже манеш: «Го-го!»
Весыже — вигак: «Ого!»
А пырляже — йӱк-йӱан,
Кудывечыште — сӱан.
(Григорьева 2003:5)
Марий йылмын сöраллыкше, изинекак шӱмеш велалтше модыш оҥгыран да йыр кумдыкым трук авалтыме йоҥгытан оҥайлыкше тыштат коеш:
Йӱксавыш ден модам,
— Ау-ау! — манам.
Тудат мылам: «Ау…»
— Кожла кочай, тау!
(Григорьева 2003:6)
Тидымак «Шож мелна», «Чонан когыльо» почеламутлаште ужаш лиеш.
«Кок корак» почеламутым ончалаш гын, кок коракын карыме негызеш у йомак-модыш шочеш:
— Кор-раҥ кае,
Шем кор-рак,
Тöр-ра гае
Тувыр-ран!
— Тыгер-ракын —
Мый тöр-ра?
Тугер-ракын —
Ну, йöр-ра!
Шуко тыйын
Лавыр-рат,
Уке тыйын
Ковыр-рат!
— Утар-ралза,
Кыр-ра кум!
— Утар-ралза,
Кар-раул!
Фольклорын сын ден вийже книгалан поснак пале «шӱртö-кылым» ешарат, тÿрлеман шовычлан койын-койдымо чинчым шавалтен, шындарен моштышо семынак, тыштат калык йомак, шотлен модмаш, кокланже туштым каласыме гай савыртыш гыч ужына, кузе чылан ужмо-колмо образ ден йöнжö туран огыт кусаралт, а возышын уэмден, весемден ончалмыж вошт шочыт. Кокланже авторынак шке гыч шонен лукмыжо, мöҥгешла, тошто ойым, лудыш муро ден такмакымат шарныкта. Сандене ойсавыртыш ден куплетше лудмо семынак ушеш кодыт:
— Сыренам мый — тиде раш,
Вик каем пич чодыраш…
— Тушто пире ден маска,
Тыланет ок лий ласка.
— Пире дечын мый ом лÿд.
Ок чактаре тыгак йӱд…
— Тушто шучко-шучката,
Пижеш шудышто ката.
— Ката деч посна каем,
Тек коршта изи йолем…
— Тушто шкетын тый йомат,
Ынже кончо омыштат.
— Тушто кайыклан кӱлам,
Ойла тудо йомаклам…
(Григорьева 2003: 12)
Диалогым пуйто йомак книга гыч налме.
Кече ден порылыкым, мотор ден татулыкым оҥай пералтышан йӱкеш поэт семын келыштарен ончыктымаште тÿҥ верым икшывын аваже налеш. Ава ден икшыве – теве илышын куанже. Конешне, ава ончылно шкем сай кучыман: теве, мутлан, пакчашке агытан пурен, пел йыраным удырен».
Уке, мый пакчаш ом пуро,
Кеч тендан ден пеш оҥай.
Кешырым лукмек от уро,
Палымек вурса авай.
(Григорьева 2003:4)
Авай, авай, улат шыма,
Тӱняште шокшо лай шӱман,
Корнет лиеш тек пиалан,
А илышетше — мöр алан.
Авай толмек, чон юарла,
Лыҥ йодышем вигак шула.
(Григорьева 2003:16)
Возымаштыже йочалан туныктымо ойымат пуртен колта. Теве «Чывиге ден лыве» почеламутышто чывиге лывылан каласа:
— Но ава тӱняште икте,
Шуко ок лий авана, —
Рашемда изи чывиге,
Чапаж дене тавалта.
(Григорьева 2002:3)
«Пырысиге – мыр-мыр-мыр» сборникыш автор писылудыш-влакым пуртен. Теве тушеч иктыже:
Курыкышто – кадыр кедыр,
Тудо верым пала Петыр.
Мут дене модмо дене поэт йочан чонжым савыра, йочалан келшыше рифмым, мут-влакым кучылтеш:
О-о-о, изи чукай,
Тый каналте, папалтал.
Тек мала изи кизат,
Тек мала изи чапат.
(Григорьева 2002:12)
Тыгеракын, аван шепка кӱдын мурыжо кажнын чонеш кодын, тачат тудын денак кылдена шкенан шочмо элын тӱҥалтыш кечыжым, Ош тӱнясе икымше ошкылжым, порсын шаршудысо чыгылтарыше лупс алгажымат…