Тужаров, Геннадий Матвеевич: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
и Yufereff переименовал страницу Тужаров Геннадий Матвеевич в Тужаров, Геннадий Матвеевич: лум унификаций |
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
||
1 корно:
'''Геннадий Матвеевич Тужаров''' ([[7 Шорыкйол]] [[1931]], [[Яраҥ кундем]]) — марий йылмызе.
== Илыш корныжо ==
Геннадий Матвеевич Тужаров [[Киров
Г. М. Тужаров шанче пашашке 60-шо ийла покшелне толын. Тиде шанче пашашке тыршенак ушнен. [[1965]]-[[1967]] ийлаште Советское финно-угроведение (СФУ) журналын лаштыкыштыже индеш статьям савыктен луктын.▼
Туныктымо пашажым тудо ялыште тÿҥалын. Варажым Г. М. Тужаров кок ий жапыште марий АССР министерстве просвещенийыште пашам ыштен. Но самырык рвезым лач шке шочмо йылмын шанчышкыже веле шупшын. Тиде паша тудым тунемын пытарме шке институтышкыжо руш йылме кафедрыш вÿден. Студент-влак дене пашам ыштымаш, нуным лингвистический дисциплиным туныктымаште тудын чонжо эшеат чот марий йылмым шымлаш кумылжо лектын. Марий йылмым тунемме кумылжо самырык филологым [[Тарту
▲Геннадий Матвеевич Тужаров Киров область Яраҥ районышто Симаничи ялыште 1931 ийыште 7-ше шорыкйол тылзын шочын. Ачажын фронтыш каймыж деч вара изиж годымак аваж дене пырля Йошкар-Олашке илаш кусненыт. Марий кундемыште тудо ÿмыржö мучко туныктымо учрежденийлаште пашам талын ыштен. 1953 ийыште Йошкар-Оласе педучилищым пытарен да кыдалаш образованийым налын. 1958 ийыште историй да филологий факультетым «руш йылме да литератур туныктышо» специальностьым тунем пытарен да кÿкшыт образованийым налын.
Аспирантурышто Г. М. Тужаров марий йылмын диалектшым, тудын тайныжым шарналтен. Изиж годымак филолог марий-влакын мутланымыштым, мутын ныжылгын йоҥгымыжым колыштын. Палемдаш кÿлеш, лач тиде Г. М. Тужаровым шке шочмо диалектшым шымлаш, диссертационный темым возаш шÿкалын. 1966 ийыште тале марий диссертацийым возен да сайын арален. Тиде пашам тале академик, учёный-полиглот П.Аристэ полшымо дене ыштен.▼
▲Г.М. Тужаров шанче пашашке 60-шо ийла покшелне толын. Тиде шанче пашашке тыршенак ушнен. 1965-1967 ийлаште Советское финно-угроведение (СФУ) журналын лаштыкыштыже индеш статьям савыктен луктын.
▲Туныктымо пашажым тудо ялыште тÿҥалын. Варажым Г. М. Тужаров кок ий жапыште марий АССР министерстве просвещенийыште пашам ыштен. Но самырык рвезым лач шке шочмо йылмын шанчышкыже веле шупшын. Тиде паша тудым тунемын пытарме шке институтышкыжо руш йылме кафедрыш вÿден. Студент-влак дене пашам ыштымаш, нуным лингвистический дисциплиным туныктымаште тудын чонжо эшеат чот марий йылмым шымлаш кумылжо лектын. Марий йылмым тунемме кумылжо самырык филологым Тарту университетын аспирантурышкыжо вÿден.
▲Аспирантурышто Г.М. Тужаров марий йылмын диалектшым, тудын тайныжым шарналтен. Изиж годымак филолог марий-влакын мутланымыштым, мутын ныжылгын йоҥгымыжым колыштын. Палемдаш кÿлеш, лач тиде Г.М. Тужаровым шке шочмо диалектшым шымлаш, диссертационный темым возаш шÿкалын. 1966 ийыште тале марий диссертацийым возен да сайын арален. Тиде пашам тале академик, учёный-полиглот П.Аристэ полшымо дене ыштен.
П.Аристэ шке финн-угор шанче школ денже уло тÿнялан палыме.
Аспирантурышто Г. М. Тужаров сай филолог шинчымашым налын, исследователь-финноугровед лийын лектын. Тудо финно-угровед шанчым тыршенак тунемын . Аспиран лиймыж годымак, Г. М. Тужаров «Советский финно-угроведений» (СФУ) международный журналышке кас-йÿдвел наречий нерген возен,а вараже ик эн тале авторжо лийын. Шке икымше шымлыме пашажым, диалект нерген кок книгашке пуртен-«Марий йылмын кас-йÿдвел наречийже» ([[1970]]) да «Марий йылмын кас-йÿдвел наречий словарьже» ([[1971]]).
Аспирантурышто марий филолог П. Аристэнын шанче школжым тунем пытарен. Тарту университетыште, чылалан палыме тунамсе жаплан, учёный-финноугровед-влак пашам ыштеныт. Тушто
Тунемын пытарме деч вара, тале лингвист, филолог мöҥгеш шке педагогический институтышкыжо пöртылын, кушто нылне ий утла пашам ыштен да тÿжем утла самырык лингвист-влакым ямдылен. Южышт Г.М. Тужаровын корныжым тошкеныт.
Тале филолог лÿм мутын грамматический категорийжым шымлен.
14 ⟶ 13 корно:
Геннадий Матвеевич Тужаров вучыдымын 19 ноябрьыште 2008 ийыште ÿмыржö кÿрылтын. Тудлан 77 ий лийын.
== Г. М. Тужаровын илыш корныжо хронологий почеш ==
7 шорыкйол тылзе 1931 ий – Геннадий Матвеевич Тужаров Киров
▲7 шорыкйол тылзе 1931 ий – Геннадий Матвеевич Тужаров Киров область Яраҥ районышто шочын.
1940-1944 - Киров областьысе Яраҥ районысо Мало-Шалайский тÿҥалтыш школын тунемшыже.
1944-1948 - Марий АССР Медведево районысо Медведево кыдалаш школын тунемшыже.
1945, пеледыш тылзе - «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медаль дене суапландаралтын.
1948-1952 – Йошкар – Оласе педагогический университетын студентше.
1952-1953 - Марий АССР
1953-1958 - Н.К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын историй да филологий факультетын студентше.
1958-1959 - Марий АССР
1959 - КПСС радамыш пурен.
1959-1961 - Марий АССР Министерство просвещений школлан инспекторжо.
1960 - РСФСР Министерство просвещенийын Почетный грамот денже суапландаралтын.
1961-1963 - Н.К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын руш йылме кафедрын ассистентше.
1963-1966 - [[Тарту]] оласе ([[Эстоний]]) кугыжаныш университетын аспирантше.
1965, пеледыш тылзе - [[Сыктывкар]] оласе (Коми АССР) финно-угроведений Всесоюзный конференцийыште участник.
1966 - Тарту олаште «Яранский говор марийского языка (морфологическая характеристика)» диссертацийым арален.
1966-1967 - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын руш йылме кафедрын ассистентше.
1967, ÿярня тылзе - филолог шанчын кандидат лÿмым пуэныт.
1967-1974 - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын руш йылме кафедрын кÿшыл туныктышыжо.
1969, шошо ага тылзе - Йошкар-Оласе
1970, сорла тылзе - Таллинн оласе (Эстоний) 3 Международный конгрессын финноугровед участник.
1974, кылме тылзе - «руш йылме»кафедрын доцент лÿмым налын.
1979 - РСФСР Министерство просвещенийын Почетный грамот денже суапландаралтын.
1974-1983 - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын руш йылме кафедрын доцентше.
1983-1985 - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш институтын кÿшыл шанче сотрудникше.
1985 - Сыктывкар оласе (
1985-1991 - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын руш йылме кафедрын доцентше.
1987, вÿдшор тылзе - «Ветеран труда» медаль дене суапландаралтын.
1987 - Устинов оласе (
1990 - Дебрецен оласе ([[Венгрий]]) 7 Международный финноугровед конгрессын участникше.
1991-1997 - Н.К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын языкознаний кафедрын доцентше.
1994, кылме тылзе – Йошкар
1995, ÿярня тылзе - «50 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945» медаль дене суапландаралтын.
1995, шыжа тылзе - «Заслуженный деятель науки Республики Марий Эл» лÿмым пуэныт.
1996 – Йошкар - Ола, РМЭ, «Структура и развитие волжско-финских языков» теман конференцийын участникше.
1997, шыжа тылзе - 2008, кылме тылзе - Н. К. Крупская лÿмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын языкознаний кафедрын профессоржо.
1998 – Йошкар - Ола, РМЭ, Марий кугыжаныш университетыште «Грамматические категории имени существительного в марийском языке» теман шанче докладым арален.
1999, вÿдшор - доктор филологических наук лÿмым пуэныт.
56 ⟶ 54 корно:
2001, ÿярня тылзе - «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации» лÿмым пуэныт.
2005, сорла тылзе – Йошкар - Ола, РМЭ , 5 Всероссийский финноугровед шанче конференцийын участникше.
2008, 19 кылме тылзе – Г. М. Тужаровын илышыже кÿрылтын.
== Г.М. Тужаровын хронологий почеш илыш корныжо да пашаже-влак нерген литератур ==▼
▲== Г. М. Тужаровын хронологий почеш илыш корныжо да пашаже-влак нерген литератур ==
*Айплатов Г.Диссертация о языке яранских марийцев/ Г.Айплатов// Знамя коммунизма. -1966. -29 ноябрь.
*Библиография// Энциклопедия Республики Марий Эл/ редкол.: Л.И.Маркелов [и другие]. - Йошкар-Ола, 2009. - С.856-863.
81 ⟶ 78 корно:
*Тужаров Г.М. - доктор филологических наук, профессор кафедры русского и общего языкознания МарГУ: 7.01.1931- 19.11.2008: некролог // Марийская правда .- 22 нояб.
== Г. М. Тужаровын тÿҥ шанче пашаже-влак ==
*О некоторых падежах в яранском говоре марийского языка// СФУ.-1965.-№79-87.
*Показатели числа имён в яранском говоре марийского языка// ESA. T.XL. - 1965. -C.237 - 244.
117 ⟶ 113 корно:
== Тжаровын илышыже да пашаже нерген литератур-влак: ==
*Диссертация о языке яранских марийцев//Знамя коммунизма.-1966.-29 ноябрь. (Айплатов Г.)
*Йылмызе еш кушкеш//Марий коммуна.-1966.-1 декабрь. (Иванов И.)
126 ⟶ 121 корно:
== Йылмызе еш кушкеш ==
Марий калыкна шке илыме курымжо мучко кушко гына шаланен пытен огыл! Урал кундем,
▲Марий калыкна шке илыме курымжо мучко кушко гына шаланен пытен огыл! Урал кундем, Башкирий, Яраҥ, Шараҥге, Виче вел, Горьковский ден Пермский область, Удмуртий, Татарий да эсогыл Сибирь мартеат миен шуын. Пелыже утла Марий республика деч öрдыжтö ила!
Тыге тÿрлö вере шаланен пытымыштлан кöра ик тÿшка ден весе коклаште ваш-ваш кылат южгунамже йöршеш йомын. Ик тÿшка ден весе моло семын родым кучен огытыл. Кажныже манме гаяк шке семынже ойлен, мурен, чиен, тÿрыс марий калык нерген шоналтенат огыл. Сандене нунын коклаште чыла шотыштат, да эн ончычак кутырымыштышт, тÿрлö ойыртем лекташ тÿналын. Нунын йылме наукышто диалект маныт.
Нине посна шотан ойыртемым шымлен налмаш чумыр калыкын ожнысо илыш-корныжым, йылме вияҥмым, моло родо-тукым йылме дене тудын могай кыл дене кылдалтмыжым эше рашрак пален налаш полша. Сандене посна диалект-влакын мо дене ойыртемалтмыштым шымлен налмашым ученый-влак кÿлешан пашалан полшат.
Лач тидымак шонен, шке диссертацийжым возен да сайын арален аспирантурым пытарыше марий рвезе Геннадий Матвеевич Тужаров. Самырык йылмызе Яраҥ марий-влакын кутырымыштым лончылен лектын.
Яраҥ марий-влак (шукынжо, очыни, палат чай) кызыт пошкудо Кировский областьыште илат. Нуно,
Тужаров 1931 ийыште Яран кундемысе Шуар-Марий ялеш шочын. Яран вел- тудын шочмо-кушмо велже. Санденак тудо яранла ойлымым изинекак колын веле огыл, но тыгак чот йöратен. Адакшым изиш варарак,институтышто тунеммыж годым, яран диалект нерген тÿрлын ойлыштмашымат коледаш логалын. Тидыже шочмо йылмыж дек йöратымаш тулым утларак веле ылыжтен, кугу лиймекыже, тудым кÿлынак шымлаш таратен.
Но тидын марте шуко теле-кенеж эртен, шуко вÿд йоген пытен. Тÿналтыш школым шочмо верыштыже пытарымеке, Геннадий Марий кундемыш толеш. Неле-йöсö йоча пагытым чытен, Медведевыште шым классым да тудын деч вара Йошкар-Олаште, педучилищым пытарен. Училище деч вара Табашино школышто туныктен. Тыште икмыняр ыштымек, шинчымашым Марпединститутын историко-филологический факультетыштыже пойдарен. Вара Чирки школ, прсвещений министерство, пединститутын руш йылме кафедрыже – теве тудын аспирантурыш толмо йыжынан корныжо. 1963 ий гыч Г. Тужаров кумдан палыме ученый академик Пауль Аристан вуйлатымыж почеш Тарту университетыште шочмо-кушмо йылмыжым шымлаш тÿналеш. Тудо аспирантлан пуымо кум ий жапыште пашажым тÿрыснек шуктен веле огыл, тудым аралашат ямдылен шуктен. Тиде жапыштак тÿрлö журналыште ятыр статьям печатлен. Тиде – кугу сенымаш.
Диссертацийын темыжлан Г. Тужаров яранла кутырымашын морфологий могыржым ойырен налын. Тудын пашаже – моткоч онай шымлымаш. Тушто мыняр у шонымаш, йылмын шинчаш койдымо ойыртемжым ужын моштымаш, тÿжвач ончалмаште вучыдымо вывод уло! Теве, мутлан, лÿм мутын говорышто 11 падежше уло манеш (а литературный йылмыште, шкеат паледа, - 7 веле). Шуко чотым ончыкташат тÿрлö-тÿрлö суффикс кучылталтеш. Тидат литературный йылме деч ойыртемалтеш. Тыгаяк ойыртем пале, чот, олмештыш мутлаште, глаголыштат улыт, манын воза диссертант. Посна мутлам кучылтмаштат вес семын ойлымаш тыште ситышынак уло. Тыге яран йылме курык марлат, олык марлат ок шокто, когыньышт дечат ойыртемалтеш. Сандене тудым курык марий наречийын, кузе ончыч южышт шотленыт, йÿдвел говоржо манаш ок лий. Тиде Тоншай ден Шаран велсе кутырымаш дене пярля посна диалект, марий йылмыште ынде нылымше(олык, курык, арвел). Теве могай шонымашыш толын автор шке диссертацийыштыже. Чын, тидын нерген ончычат изиш ойлалтын ыле. Но Тужаров шке пашаж дене тудым эше ик гана пенгыдемден.
Самырык ученыйын диссертацийжым оппонент-влак филологий доктор профессор К.Е. Майтинская (Москва) ден филологий кандидат Х. Рятсеп (Тарту) кÿкшын акленыт. Диссертацийын пайдале улмыжым шотыш налын, Тарту университетын Ученый советше Г. Тужаровлан ик ой дене филологий наука кандидат лÿмым пуаш пунчалын.
== Туныктышо-влакын туныктышышт ==
| |||