|
1956 ийыште, колымшо партийный съезд деч вара, Николай Семёновичым реабилитироватлыме, Писатель ушемыште восстановитлыме.
== Сылнымут корныжо ==
Николай Мухин – эн первый марий поэт кокла гыч иктыже. Тудо, Чавайн ден Микай семынак, марий сылнымутын пионержылан шотлалтеш. Тудын творчествыже 1905 ийысе революций тулеш шочын да Кугу Октябрь деч вара ойыртемынак вияҥын.
Н. Мухин литературышто 30 ий наре пашам ыштен. Тиде жапыште 500 почеламутым, 20 утла пьесым, ятыр ойлымаш ден очеркым возен, рушла гыч тӱрлӧ произведенийым кусарен.
Творчество пашаш ушнымыж дене Мухин чапым, йоҥгалтше лӱмнерым, куштылго оксам кычалын огыл. Ик почеламутыштыжо тудо тыге манеш:
Чап» манмыда мылам ок кӱл,
Ок кӱл мылам нимодат,
Чон шупшешат, мурыде ок лий –
Возымыжат, молыжат…
Чон шупшмо, шӱм вургыж йӱлымӧ тудым мураш таратен. Калыкын ойгыжым, куанжым кече еда ужын шогымо тудын шӱм-чоныштыжо поэзий кумылым шочыктен. Поэзийже калык нерген шонымаш гыч шочмым ушештарен, поэт шке почеламутыштыжо тыге ойла:
Тыланда верч, иза-шольо,
Чечен мурым мый мурем,
Тыланда верч – ида мондо –
Чечен мутым кутырем…
Тудо шке чечен шомакшым, чон мурыжым шемер калыклан пӧлеклен. Николай Семенович чумыр поэзий пашашке эреак калык илыш дене кылдалт шоген. Тудо – чынже денак калык мурызо, калык шонымым, калык вучымым ончыктен мурышо поэт.
Н. С. Мухин революций деч ожнак шемер калыклан поро илышым шонен, тудлан волгыдо эрык кече толмым вучен. А эрык кечым вучен шуктымеке, у илышым кумыл нӧлтын моктен чапландараш тӱҥалын. Марий шемерын эрыкан шонымашыже вияҥ кушмо, класс кучедалмаш шӱлыш дене авалталтме тудын чыла возымыжо гыч раш коеш. Ик первый поэтнан чыла возымыжо – шем йӱдым сеҥен, кечан эр марте шемер марийын толын шумыж нерген каласкалыше шӱм муро, марий илышын чырык курым ужашыже. Тудын возымыжо – революций тулеш пеледше, лӧзаҥше эрык саска, марий сылнемут историйын ик мондалтдыме страницыже. Ленинын, партийын шемер калык верч шӱм йӱлен тыршымышт марий калыкын кӧргӧ вий-куатшым почылтарен. Социалистический Революцийын сеҥымыже, Ленинын национальный политикыжым шуктен толмо Николай Мухиным уло калык пагалыме еҥыш, ик сылне мурызыш савырен.
Н. С. Мухинын илыш корныжо, творчествыже революций деч ончыч марий еҥлан тунемашыже, прогрессивный пашам ышташыже мочол йӧсӧ улмым раш ончыкта. Тудо ятыр йӧсым ужын, шуко орлыкым чытен, ушан-шотан еҥыш лектын.
Ончыкылык поэт ончылгоч курал ямдылыме пасушко пыштыме туто пырче гаяк улмашын. Илыш саман тудым изинек туржын, шере-кочыжо дене шер теммешкак сийлен, кугу пашалан шуарен ямдылен.
Чылажымат чытышым:
Йӱштыжымат, шокшыжыат.
Поян гае илышым
Ыжым уж омешемат, ‒
Шӱм ойгыж дене ойлен тудо варажым «Йорло» почеламутыштыжо (1918 ий). А чон йӱкшыктарыше йӱштыжӧ тудлан ырыктыше шокшыж деч шуко пачаш утларак пернен.
<nowiki>***</nowiki>
1906 ий шошым П. Г. Григорьевым, йӧратыме туныктышыжым, полиций поген налын. Тиде тулык рвезын шӱмжылан кугу ойгым конден. Тудо тыге манеш: «Уке лиймыже кӧргемлан пеш йӧсын, пеш жалын чучо…»
Садлан шӱм-чонжым паремдыше эмым тудо ынде пӱртӱсын сылне чурийыштыже муэш.
Турий мурым рвезе колыштеш да пылышыжлан кайык мурышто лыпландарыше шомак шокта: «Ит ойгырал, изаем, шошо тольо… Теле йӱштым сеҥен чеве шошо… Ала илыш саманыштат сеҥа эрык шошо, чевер шошо…»
Миклай шкежат ок шиж – шонымо мутшо шижде почеламутыш савырна. Поэзий кумыл чонжым авалта. Сылне пӱртӱс сыным ончен, кайык мурым колыштын, рвезе марий шӱм-чонышкыжо яндар вий пурымым шижеш, пӱртӱс мурым эн чапле эм гаеш ужеш:
Теве кушто сай эмже,
Мыйын чоным эмлыше.
Уэш шошо толмо ден
Кӱлеш вийым муалам…
Тудо шкенжым кӱшнӧ турий дене иктӧр ужеш:
Шулдыран гай лийылден,
Мыят кӱшнӧ турий ден,
Чевер шошым мокталтен,
Чоҥештылам шошо ден.
Орлыкемым мондалын,
Угыч шочшо гай лиям,
Турий мурым колыштын,
Чоҥештылам, муралам…
Строка почеш строка ушнен толын. Вучыдымын марла почеламут шочын. Тидын нерген «Автобиографийыште» тыге каласыме: «Пасушко лектын, тӱнян сылне чурийжым ончен коштын, «Шошо», «Турийын мурыжо» (1906 ий) почеламутым возышым».
Класаш кӱлеш, Н. С. Мухинын икымше почеламутшо але тӱрыснек оригинальный лийын огыл. Кышкаржылан тудо руш поэт В. А. Жуковскийын «Жаворонок» мурыжым налын. Но чумыр содержанийже, каласыме шомакше, сылне ойсавыртышыже Мухинын шкенжын лийын. Тӱҥалше марий поэт произведенийын идейный шӱлышыжым чылт шке семынже весемден, революций пагытлан келыштарен.
Н. С. Мухин, калыкым туныктышо, волгалтарыме паша социальный содержаниян лийже манын шонен. Тудын просветитель пашаже – демократизм шӱлышан. Тидын дене тудо С. Чавайн ден Г. Микай деке лишем шога.
Кумлымшо ийлаште южо критикше Н. С. Мухинын просветитель шонымашан произведенийжым, ‒ мутлан, «Кайык-влак» басньым (1906 ий), «Мелна осо» (1910 ий) почеламутшым, ‒ тыглай мыскаралан, таляка содержаниян возгалыштмашлан шоненыт. А посна критик-влак нине произведенийлаште «калыкын культурыжым нӧлталаш тыршымым» веле ужыныт. Литературым ӱмбач ончен кайыше критик-влак ваштареш эн первый тореш шомакым П. Пӱнчерский (Карпов), Марий писатель ушемын вуйлатышыже, уста литературовед, каласен. Тудо, йоҥылыш ойлымо дене кӧныде, «Н. С. Мухинын творчествыже» статьяштыже (1936 ий) тыге возен: «Кайык-влак» почеламутым тӱжвач гына ончалаш гын, тыге лектеш: пуйто поэт ялысе ӱдрамаш-влакым койдарен серен лиеш. Вет пычкемышыште илыше ӱдрамаш-влак «манеш-манешым» шаркалаш пеш моштат ыле, икте эҥгекыш верештеш гын, тӱрлӧ семын ойлат, южыжо куанат ыле. А келгышке ончалат гын, тыге лектеш: «Кайык-влак» почеламутшо дене Н. С. Мухин посна-посна илыше кресаньыкын революционный вийжым оныктен. Поэт ужеш: посна-посна илыше кресаньык-влак кугыжан властьым сеҥен огыт керт. Шке коклашышт «варашым кӱрышташ» шонат (кресаньыкат революций нерген шона), «варашыже толеш гын», шылыт. Ме шинчена: пролетар вуйлатыме деч посна кресаньык шкетын кугыжан властьым сеҥен ок керт. Н. С. Мухин тунам пролетарын вуйлатыше класс лиймыжым эше умылен шуктен огыл, а кресаньыкын посна-посна илмыжым ужын моштен.
«Мелна осо» басньыште соиальный мотив шагалрак. Тушто аракам йӱаш йӧратыше марий унала мия да утыж дене подыл колтымыж дене ораде пашам ыштыл кышка. Автор шке произведенийыштыже тӱҥ шот дене аракам титакла, «титак паша эре лиеш йӱмӧ дене» манеш.
Поснак кумлымшо ийлаште Н. С. Мухинын пейзажный лирикыжым йоҥылыш аклыме. Поэтын 1917 ий деч ончычcо творчествыштыже пӱртӱсым мoктымo ик тӱҥ верым налын шога. Николай Семенович тунам, марий элын сылне пӱртӱсшым моктен, ятыр почеламутым возен («Шошо» ‒ 1906 ий, «Ото» ‒ 1912 ий, «Шӱшпык», «Шарвак тумо» ‒ 1914 ий, Пушкин гыч кусарыме «Эр» ‒ 1916 ий.
Н. С. Мухин пӱртӱcым ончыктымыж годым калыкын орланен илымыжым, ойгыжым ок мондо. Пӱртӱс сыным сӱpетлыме тудын 1906 ‒1916 ийласе творчествыштыже зреак калык ойгым ончыктымo дене ушнен толеш. Тулык ‒ нужнан орлыкшо нерген возен тyдо «Шошо» (1906 ий) почеламутыштыжо. Ойгo ‒opлык деч утлаш тӧчышӧ незep еҥ «Ото» почеламутын геройо (1912 ий). Пӱртӱсым поэт орлыкан нужна еҥын шинчаже дене онча, сандене тудын произведенийыштыже пӱртӱс ятырже годым незер айдеме гаяк сынан. Мутлан, йӱштӧ, мардеж, йӱр чаманыде лупша, вольык кӱтӱм, кайыкым покта («Ото»), пасу покшел тумо шкет шоген йӧслана, тудо чылт тулык семын койылда («Шарвак тумо»), тӱня – осал, шем йӱд гае пычкемыш («Кече огыл, ӱмыр эрта»).
Н. С. Мухинын пейзажный лирикыжым кӱлеш семын аклыдымаш, очыни, поэтын тиде лирикыжын тӱҥ ойртемжым – оптимизм кумылжым – умылен шуктыдымо гыч лектын шога. Тудын пейзажный лирикыштыже айдеме рӱдӧ верыште, пӱртӱсым ӧрдыж гыч ончен шогышо огыл. Тудо – пӱртӱсым шке кидше дене уэмдыше, пӱртӱс дене пырля илыше пашаче, курал-ӱдышӧ кресаньык.
Пашам ыштыде, пӱртӱсын сaскажым куштылгын налаш шoнышо його айдемым игылт вoштылеш («Йолагай ден Пулагай» ‒ 1910 ий). Тудын кумылжо ‒ пӱжвӱд лекмеш пасушто курaлше, йӱд oмым монден, шӱртым шӱдырышӧ кожмак айдеме велнe (Никитинлан келыштарымe «Курaлше» ‒ 1912 ий, «Кӱнчылам шӱдырышӧ» ‒ 1914 ий). Тудын куралшыже, йыжыҥ пытен, эр гыч кас марте шем мландым caвыpa. A ватыже, йӱдыштӧ малыде, шӱртым шӱдыpa («вынер ышташ пеш вашка ‒ тӧрак лийнеже еҥ дене»).
<nowiki>***</nowiki>
Уста поэт-просветитель руш калыкын ушакыл поянлыкше гыч чыла сайжым, прогрессивныйжым тунем налын. Н. С. Мухинлан общественный шoнымашым вияҥдашыже, илышым умылен налашыже эн ончычак руш калыкын классический да демократический литературыжо кугун полшен.
Пӱртӱcым, калык илышым шемер кресаньыкын шинчaже дене ончен сӱpетлымыже дене тудo pуш поэт-демократ-влакын пoазыйыши декe чак лишемeш. Тудын пейзажный лирикыже вигак Н. А. Некрасовын, И. С. Никитинын, А. В. Кольцовын возымыштым ушештара. Мухин нине поэт-влакын возымыштым пеш чот йӧратен да нyнын деч ятырлан тунемын, марий йылмышкат кусарен. 1912 ийыште Никитинын творчествыж гыч «Куралшеo», «Шогавyй», «Нимодымын мурыжо» почеламyтлам чот весемден кусара. Изиш вapарак Кольцовын «Чодра» почеламутшым Некрасовын «Саша» поэмыж гыч yжашым кусарен.
Руш поэзий деч Н. Мухин идей шотыштат, мастарлык шотыштат кугун тунемын, южo годымжо сюжетный содержанийымат рушла гыч налын. Рушла гыч налшыжса, тудо оригиналым мут гыч мутыш огеш копироватле, шке семынже каласа.
Н. С. Мухин, изинек ялеш кушшo pвезе, калык йылмым чот пален, сандене тудын возымо йылмыже лывырге, яндар. Поэт калык ойлымo гыч, фольклор гыч эн сайжым ойырен налын моштeн; сылнештарыме йӧнжӧ гын, эре гаяк калык муро, йомак гыч налме. Тудын ятыр строфаже калык муро гыч налме параллелизм йӧн негызеш чоҥалтын. Шынаматлан тeве «Тyрийын мурыжo» почеламут гыч ик ужаш:
Шем чoдра ӱмбачын
Човер кeче лекталеш,
Ош тӱтыра лоп гычын
Пылла койын кӱзалеш.
Яндар йӱкaн турийже
Кӱза пӧрдын пылышкe…
Cылне таҥастарымаш, эпитет, метафора тудын почелaмутлaшкыже шукыж годым фольклор гыч налме. Мутлан, икмыняр примерым ончыктена: шокте гай мыжер; чинче гай вӱд; мамык гай шудо, ӱй шинча гай ер, лӱйшаш гай ончалтыш, кӧргӧ чон, яндар йӱкан турий, ужар-кандe oлык, чечен кава, лыкым-лакым нур, пылнен пытыше чон да т. м. Марий йылме йӱк оҥарен моштымо, междометийым сылне образ шотeш кучылтмо дене оҥай. Pвезе поэт тиде йӧным вигак шотыш налын да тудын почеламyтлаштыже эпитетыш caвырныше междометийым чӱчкыдынак вашлийына («Буж шоктен, вараш тольо чoҥештен!», «Ик пӧртыштӧ йыли-юли тул коeш»; «Лыч-лач шоктен, чыраже эркын йӱлен пудештeш» да молат). Почеламутышто слогым шуйдарен калacыме йӧнат «Титак паша, игe-эм, эре лиeш йӱмӧ ден») тудын деке фольклор гыч куснен. Палемдаш кӱлеш, тыгe слогым шуйдарыме йӧн революций деч oнчычcо марий поэзийыште чӱчкыдын кучылталтын.
Фольклор традиций почеш каeн, пoэт ареак ласкательный форман глаголым кучылтеш («Турий мурым колыштын, чоҥештылам, муралам», «Ош тӱтыра… пылла койын кӱзaлеш», «Ала кернакак сай кoчшашым шоналеш?», «Малшe деч шыпак коҥга деке нушкалеш», «Кeче... курык шеҥгек волалеш»).
<nowiki>***</nowiki>
Сарым шке шинча денак ужмо, шужен-колен орланыше салтак коклаште илыме, поэтын шӱмжым тулла йӱлалтара, тудын ушыштыжо кугу шыдым тарвата. Тиде шыде «Ойго ӱмбалан ойго» почеламутыштыжо (1916 ий) раш коеш. Тиде произведенийыште чыташ лийдыме шӱлыкан сӱрет ончыкталтын: пычкемыш йӱд, ик пӧртыштӧ тул пыкше йӱла. Тушто ойган марий, мален кертде, шкет шинча. Олымбалне, тӧшакыште, кум йочаже шып малат. Марий вуй сакен ойгыра: эрла тудо салтакыш кайшаш. Каймыж деч ончыч тудо шона:
Шке ачада каймекыже,
Кузе вара иледа?
Моло еҥ гай ончашыже
Уке тендан авада.
Йӱштӧ годым ты пӧртшымат
Кӧ тыланда ырыкта?
Шужеда гын киндыжымат
Кӧ деч вара йодыда?..
Почеламут гыч раш коеш: вӱран сар шемер калыклан кугу орлыкым конден. Поэт сар тӱҥалмылан, калык орланымылан общественный стройым, илыш саманным титакла. Тудо тыгай осал саман деч утлынеже.
<nowiki>***</nowiki>
Эрык кечым моктымаш, илышлан куанымаш Н. С. Мухинын 1917 ий деч варасе уло произведенийыштыже памаш вӱдла ташлен шога. Тудо молыгунамсе гае ок ойгыро, утарыше вийым ала-кушеч ӧрдыж гыч ок вучо, а шемер калыкым шкенжым илыш-саман озалан шотла, шемер еҥым у илыш верч лӱдде кучедалаш ӱжеш.
Чыла тиде марий поэтын илыш умылымашыже революций тулеш утларак вияҥмым, социально рашеммым ончыкта. Николай Семенович ынде большевизм идей велке, Совет власть могырыш мелын савырна да шкежат Совет властьым ышташ чот полша.
Тудо ынде Совет илышым, тиде илышын сеҥен толмыжым кумыл нӧлтын сӱретла. Тыге тудо «Илышын ойыртышыжо» поэмым (1918 ий), «Марий, ончык вашкерак», «Кӱслече» (1919 ий), «Озаҥыште», «Чарла» (1921 ий), «Морко велысе нужналан» (1923 ий) почеламутлам воза.
Н. С. Мухинын творчествыже, социалистический реализм корно дене ончыко кайме семын, шке геройжын талылыкшым, активный койышыжым эре ончыкта. Тудын у геройжо-влак шке верчынышт шоген моштат, тушман ваштареш кучедалмышт годым тӱшка вийлан, совет властьлан эҥертат. Теве «Пият коя да, шылже кочка шок йӧрӧ» поэмын (1919 ий) героиняже, йорло ӱдыр Майруш, поян кулакым, совет закон полшымо дене сеҥа. Тулык кӱчызӧ Ивук, реврлюций пуымо эрык нерген колын, поян озаже ваштареш лӱдде шогалеш («Тулык Ивук» поэма, 1927 ий).
20-шо ийлаште да 30 шо ийла тӱҥалтышыштыже Мухин партий ден комсомол нерген, колхозым почмо нерген шуко воза.
«Рвезе калыклан», «Ончык» почеламут-влак (1925 – 1926) советский эпохышто кушшо у тукымым сӱретлат. «Колхозыш», «Кугу ер» (1929), почеламутлаште поэт колхозыш марий калыкын пураш тӱҥалмыжым ончыкта.
Н. С. Мухинын возымо почеламутлаже поэтын илымыже годым кок гана посна книга дене лектыныт. 1928 ийыште тудо 130 почеламут, поэма да йомак-влакан «Почеламут» лӱман сборникым Йошкар-Оласе Марий издательствеш луктын. Тиде книга поэтын икымше кугурак сборникше лийын. 1936 ийыште поэтын творчество пашам ышташ тӱҥалмыжлан кумло ий темын. Тиде дата лӱмеш Москва олаш Н. С. Мухинын «Эрык саска» лӱман ойырен налме почеламут-влак книгаже лектын.
== Сылнымутшо ==
* Черевков В. Кугу туныктышо Карл Маркс. М.: Центриздат, 1931. 33 с.
== Н. Мухин -— журналист ==
* Весьшӱргӧ лудмо пӧрт – молылан пример // Марий коммуна. 1934. 9 сент.
* Вияҥына (Мари-Турек кантон Пумари ялысе комсомол ячейка) // Йошкар кече». 1926. 16 июнь.
* Соколов В. Т., Мухин Н. С. да моло-влак. Марий йылме. ШКМ-ште тӱҥалтыш да ФЗС-ште 5-ше ий тунемме кнага. М., Учпедгиз, 1933. 164 с.
== Илышыже да сылнымутшотворчествыже нерген литератур ==
=== Библиографий ===
* Александров Н. Революций паша верч шоген // Марий коммуна. 1966. 11 авг. Александров Н. Н. С. Мухинын драматургийыже // Марий коммуна. 1965. 5 нояб.
* Александров Н. А. Пионер марийской литературы // Молодой коммунист. 1965. 25 нояб. Александров Н. Первый туныктышо-влак коклаште // Марий коммуна. 1966. 20 июль.
* Черных С. Я. Самобытный поэт // Мар. правда. 1962. 12 сент.
* Черных С. Я. Тӱҥалтыш ошкыл // Ончыко. 1969. № 4. С. 3 – 92. Юбилей поэта // Мар. правда. 1965. 28 нояб.
=== Шанче паша-влак ===
==== Г. Лаврентьев. Туныктымо пашам саемден колтен. Сылнымутчо Н. Мухин ‒ туныктымо книган авторжо ====
Ӱмыржӧ мучко калык туныктымо пашаште тыршыше Николай Семёнович Мухин 1930 ийла тӱҥалтыште тунемме книгам ямдылыме сомылышко кумылын ушнен.
1932 ийыште куд автор, нунын коклаште Н. Мухин, «Марий йылме тунемме книга: тӱҥалтыш школын 4-ше тӱшкажлан» учебникым савыктеныт. Каласаш неле, могай да мыняр надырым пыштен Николай Семёнович. Икте раш: тудын «Бригаде мур», «Ноябрьын 7-ше» да «У ял» почеламутлаже ты книгаште верын муыныт.
Морко районысо лишыл кок ялыште шочшо да кушшо иктаҥaшрак сылнымутчо-шамыч Н.Мухин ден Я. Элексейн, В.М.Васильевын «Элементарная грамматика марийского языка» (1927 ий) ден Г. Г. Кармазинын «Марий йылме лончыш» (I да II ужаш, 1926, 1929) шымлымашыштлан эҥертен, «Марий грамматик: Морфологий» тунемме книгам ямдыленыт. Тудым Москошто 1935 ийыште Тунeммe-педагогик кнaга лукшо кугыжаныш издательстве савыктен. Учебникым В.Г. Соколов «редактырлен».
Учебникым лӱмыштыжӧ морфологий манме гынат, тушто марий йылме морфологий ден мут ышталтмашым, синтаксис ден пунктуацийын икмыняp йодышыштым, эcoгыл йылмын йyк стройжымат кертме семын лончылен пуымо.
«Фонетик» ужаш (4-7 с.) теорий материаллан noян. Йӱк-шамычын артикуляций да акустике шотышто oйыpтемышт нерген тӱҥ шотышто чын возымо, сӱретыште ончыктымo oйлымо аппаратын ужашыже-влакын [умша кӧpгӧ, логap пундаш, логар аҥ, нер кӧpгӧ, кукшо логар, шодо (автop-шамыч нине мут-влакым чын возен ончыктеныт) да моло] йӱк ыштыме пашаштым чын почын пуымо. Согласный-влак коклаште ф, ц, х, б верым муыныт. Йӱк-шамычым кок тӱшкалан шелме: йоҥ йӱк (гласный) да пич йӱк (согласный), пытартышыже кок тӱрлӧ: янлар пич йӱк, соҥро пич йӱк. Слогым мут лончо, ударенийым мут пералтыш, гласный-влак гармонийым йоҥ йӱк оҥартыш манме.
Гласный-влак гармоний нерген рашрак лийже манын, автор-влакын «Марий грамматикышт» деч ӧрдыжкырак кораҥам. Мучаш гласныйын ударениян гласный йӱк дене келыштаралтме шотышто икмыняр рашемдыме мутым каласыман. Тыгай гармоний эрвелмарий наречийыште раш шижалтеш (пале, пире, нере, тыште; лудо, комбо; кӱшкӧ, кӧргӧ). Тудо П. Еруслановын 1892 ийыште савыктыме букварьыштыже (3) путырак раш ончыкталтын.
Олыкмарий наречийыште, поснак литератур йылмын негызшылан шотлымо морко-шернур говорышто, тыгак Уржум да Пижанке районлаште илыше марий-влакын йылмыштышт пример-шамыч дене кӱшнӧ ончыктымо йӱк-влак келыштаралтмаш ожныракат, тачысе кечынат раш ок палдырне, ударенийдыме мут мучаште кӱчык марий ы ойлалтын да кызытат тыге каласалтеш. Такланак огыл олыкмарий-влаклан савыктыме букварьыште (1892, 1893 ийла) (2) да руш йылме учебникыште (1892, 1898, 1899 ийла) (9) ударенийдыме чыла мут мучаште палыдыме автор-шамыч ы буквам возен пуэныт (кӧргы, шӱргы, шолы, йол вургы, йылмы, эрды, вачы, тиды).
ХХ курым тӱҥалтыште кок наречийын возымо нормыжo палынак лугалтын, мут мучаште тӱpвӧ гармоний шукталтын, шукталтынат oгыл. Возымаштe трӧсырым кораҥдышашлан В.М. Васильев (4, с. 8-10) П.Еруслановын «Букварьжылан…» да йылмым шкe эскерен шогымыжлан эҥертен, олык-эpвелмарий литератур йылмын возымо нормыжлан гласный-влак гармонийым шотлаш ойым пуэн. Тачыce кeчын литератур йылмын чын oйлымо нормыжлан мут мучашысе кӱчык ы йӱк шотлалтеш (8, с. 60; 10, с. 153-154; 6, с. 60), мут мучашыште ударенийдымe орфографический е, о, ӧ гласный-влак кyжун да раш ойлалтшаш oгытыл. Tидe ‒ йылмынан орфоэпий нормыжо. Икманаш, возо е, о, о буква-влакым, луд [ы] йӱкым.
Каласыде кодыман oгыл весымат: пытартыш жалыште орфографий oйлымашыш (орфоэпийыш) изиш вaшталтышым пуртен: буквам ончен-лудын, самырык-влак ы йӱк олмеш э, о, ӧ йӱк-влакым, раш огыл гынат, ойлаш тыршат, но тиде литератур йылмын oйлымо нормыжo oгыл.
Эше иктым палемдыде кoдаш ок лий: ятыр вере лудаш пернен, пуйто литератур йылмыште э, о, ӧ йyк-влак мут мучаште редуцироватлалтыт, вес семын калacаш гын, кужыт ден вийыштым изиш йомдарат, качествыштат вашталтеш. Тиде ‒ йоҥылыш шoнымаш: ударенийдыме е, о, ӧ буква-влак угыч ойлем, мут мучаштe [ы] йӱкым веле ончыкташ кучылталтыт.
Лончылымо книгалаште тӱpвӧ гармонийым руш йылме гыч кӱсынлымӧ мутлаште веле огыл (точко, кавычке, издательстве), тудын гоч марийыш пyрышo грек (тьэме, систьэмэ, зкономикэ, тьэхникэ, программэ), латынь (культуро, формо), тыгак каcвел Европыcо йылмыла гыч налме (бригадэ ‒ фр., таблицэ ‒ поль.) шомaклам возымаште кучылтмо. Икмыняр мутышто гармоний шукталтын огыл: я мучаш гласный йӱк пӱчкылтын (грамматик, педагогик, фонетик, коммун, политик, наук), я вашталтде кодын (пауза, библиотека).
«Ой» ужаш (9-15 с.) синтаксисын, предложенийын тӱҥ йодышышт дене палдара. Предложенийын членже-шамычым ой мут-влак манме. Подлежащийым тӱҥ мут вашталтен, сказуемый – каласыш(е) мут, предложенийын второстепенный членже-влак – умландарыше мут-влак. Управление – мут виктарымаш, управляющее – виктарыше, виктарыме – управляемое. Определений мут олмеш палемдыш шомакым кучылтмо, дополнений олмеш – темыш мутым. Подлежащий ден сказуемый гыч гына шогышо предложенийым кӱчык ой манме, распространённый предложенийым – кужу ой. Пеле ой – тичмаш огыл предложений, тичмаш ой – полный предложений, тыглай ой – простой предложений, кыдежан ой – сложный предложений, лӱм ой – назывной предложений, ой пералтыш – лигический ударений. Кажне грамматике терминлан чын примерым пуымо.
«Мут чоҥымаш» ужашыште (15-18 с.) ятыр оҥай материалым пуымо. Мут тӱҥ, мут мучаш, мут вож, мут ыштыме суффикс нерген тӱҥ шотышто чын ойлымо да нине термин-влакым, кузе коеш, сложный мутлан шотлымо огыл.
Глаголын мут тӱҥ ден мутмучашыжым кореш дене ойырен ончыктымо: луд-аш, луд-ам, луд-еш, луд-ыт (с. 16). Мут ыштыме ятыр процесс чын ончыкталтын: шул-тыш < шул(аш), тошкал-тыш < тошкал(аш) (с. 20), мланд-ан < мланде, им-ньы-дыме < имне, куат-ле < куат, чодыра-се < чодыра (с. 33), лум-аҥ-д-аш < лум, корн-аҥ-д-аш < корнаҥаш < корно, у-эм-д-аш < уэмаш < у (с. 20) да моло.
Автор-шамыч южгунам йодышым чын огыл решатленыт: муттӱҥым падеж мкчаш деч йоҥылыш ойыреныт: икте ‒ икт-ын, шеме – шем-ылан, тӱмырзӧ – тӱмыр-зым (икты-н, шемы-лан, тӱмырзы-м олмеш) (с. 16-17).
Мутвож чылаж годым мутын вашталтдыме ужышыже огыл (йогаш, йокта-раш), мутмучаш южгунам мутвож почеш ок шого, мутмучаш ден суффиксым лугышаш огынал (с. 16).
Пуaҥше мутышmо -аҥше суффикс огыл, -аҥ- да -ше улыт, иктыже лӱм мут гыч койыш мутым (глаголым) ышта, весыже ‒ причастийым (33 с.). Йӱр мут гыч лекше йӱр-e-ш глагoлым морфемылан тыге шелын пyымым умылаш ок лий (йӱр йӱр-еш) (51 с.).
Ӱшандарен огыт керт ыштын-ем, ышты-кты-н-ем, коч-маш-те, уж-ды-маш, суд-ит-лаш (17 с.), чийaл-т-аш (52 с.).
Омаш, руаш, шӱраш, руaлтыш (20 с.) мут-влак кызытce йылмыште -аш да -тьш суффикслам огыт ойыро, этимологий шотышто ‒ вес паша. Ложаш да полтыш мутлаштe -aш ден -тыш суффикс-влак огыт ойыралт. Нуно мутвoж, муттӱн гыч веле шoгышo мут улыт (20 с.). Койыш мут ужашыште верым мушо тӱрвынчаш ден ӱпшынчаш шомaклам тӱрвӧ да ӱпш мутла гыч -(ы)нч- сyффикс полшымo дене лийше мутлан шотлаш тачыce йылмыште неле, нунын муттӱҥыштышт мутвoж веле. Вес паша ‒ этимологий, але историй, велым ончымаш. Мут ышталтмаш нерген шонкалыме годым формо ден значенийым, рушла oйлаш гын, формально-семантическое единство манмым ушышто кучат. Тӱpвӧ ден тӱрвынчаш (чихать), ӱпш ден ӱпшынчаш (нюхать) мутлаште тӱжвал тӱс шотышто икгайлык уло, кӧргӧ тӱс (значений) могырым ‒ уке, пуда ден пyдалаш(гвоздить) мут-влакын семын ыҥышт кылдалтын огытыл.
«Мут тӱшка-влак» ужаш (18-57 с.), кызытсыла oйлаш гын, oйлымаш ужаш-влак семын умылалтшаш. Тыште лу oйлымаш ужашын ыҥыштым, але значе-нийыштым, грамматике койышыштым, палыштым кӱчыкын лончылен пyымo. Глаголым, уэш ойлем, койыш мут манме, наречийым ‒ умылaндарыше мут, частицым ‒ ешартыш, междoметийым ‒ йӱк мут. Моло oйлымаш ужашым тaчысе семынак лӱмдымӧ.
Лӱм мутын вич вашталтышыже (падежше) улмо нерген oйлымo. Нунын лӱмышт тыгае улыт: лӱмдымӧ (им. п.) – кӧ? мо?, шкенлыме (род. п.) – кӧн? мон?, пумо (дат. п.) – кӧлан? молан?, ыштыме (вин. п.) – кӧм? мом?, умыландарыме. Визымше падеж кызытсе местный, направительный, обстоятельственный падеж-влакым, тыгак почеш мутан сочетанийым ушен – кушто? кушко? кушан?, кӧ (мо) деке?, кӧ (мо) нерген? да моло.
Падеж йодышым тичмашын рашемдышашлан кок фактым каласыман: 1) П. И. Ярускин (12, с. 35-36), чек вес велысе марий йылме нерген литературым мыняp-гынат, очыни, палыше, сравнительный (кӱла? мала?), совместный (кӱгэ? магэ?), местный (кышты? машты?), направительный (кышкы? машкы?), обстоятельственный (кӱэш? мaэш?) падеж-влак улмым палемден; 2) В. М. Васильеватaт эше 1918 ийыште (4, с. 11) йылмыштына местный, входный (направительный), обстоятельственный падеж yлмо нерген серен. Мылaнна кызыт oйлаш неле, молан лончылымо тунемме книган кок авторжo нине кум падежым грамматикышт деч ӧрдыжеш коден. Можыч, кушто? ‒ тыште, кушко? ‒ тышке, кушан? ‒ тышан йодышышт-шамыч да наречий-влак тидым ыштыктеныт? Н. С. Мухин ден Я. А. Алексеев (Элексейн) П. И. Ярускинын курыкмарий йылме грамматикыж дене пальме лийын огыл докан.
Кызытce олыкмарий йылме науко тыгe туныкта: йылмыштына индеш падеж уло ‒ ончычceак кокытеланымашым лукдымо тӱналтыш ныл падеж деч поcна, местный, направительный, обстоятельственный, сравнительный, совместный падеж-влак улыт. Профессор З. В. Учаев (11, с. 51) коҥгамбал, пӧртӧнчыл, пӧртйымал гай сложный мутлаште отделительный падеж yлмо нерген возен: пӧртӧнчыч, оҥамбач. (Тыгaй мутын местный падежын мучашыже, ешарен ойлем, -не (-нӧ), направительныйын ‒ -ке(-кӧ), обстоятельственныйын ‒ -ан.)
Притяжательный суффиксан мутым автор-влак озан лӱм мут мaныныт. Тыгай морфеман шомaк-влакым чын почын пyымo.
Пале мyт да чот мут дене шагал, но чын материалым пyымо, но «Пале мут oйышто умлaндарыше мут (наречий ‒ Г.Л.) шотышто шога» предложений ден «Тунемшe-влак пашам сай ыштат» примерлан ӱшанаш неле, тыште сай да сайын мут формо-влаклан умылтарымашым ом пу, тыге веле ончьктем: сай-, сай-ын. Кандaшле, шымле, индешлу чот мут-шамычым ик семын возымo oгыл.
Мый да ме олмештыш мут-влакын падеж формо-шамычыштым тыге пуымо: мый, мыйын, мыйынлан, мыйыным; ме, мемнан, мемнанлан, мемнаным. Кӱлеш ыле: мый, мыйын, мыланем (мылам), мыйым; ме, мемнан, мыланна, мемнам. Мой, наш ыҥан-значениян мыйын, мемнан формылаш падеж мучашым ушаш лиеш, но значений весемеш: моему, моего, нешему, нашего.
Койыш мут (глагол) нерген кӱчыкын серыме, тунемме книгаште шуко форман ты ойлымаш ужашын чыла аспектшым почын пуымо ок кӱл, конешне, но тӱҥжым каласыме. Эртыше жапын тӱрлӧ формыжым токасе, икечысе, ожнысо манме, лицам ончыктышо мут мучашым ‒ оза суффикс, спряженийым – тодыш, повелительный наклонений форман глаголым – шӱдымӧ койыш мут, понудительный залог форман глаголым – ӧкым койыш, инфинитивым – озадыме койыш мут, причастийым – койыш пале мут, действительный причастийым – ышташ койыш пале да моло.
Койыш мут тодышлан мутын ужашыжым тыге шеледен пуымо:
луд-ы-на мур-э-на
луд-ы-да мур-э-да
луд-ыт мур-ат
Тиде тыге лийшаш огыл: луд- муттӱҥ (мутвож) деч молыжо (-ына, -ыда, -ыт) мутмучаш улыт.
Йошкарг-эм-ам мутым йоҥылыш ыштыме, тиде мут йылмыштына уке, уло йошкарг-э-м, тудо йошкарг(аш) мутын формыжо – йошкарг-эм.
Лончылымо тунемме книган икымше ужашыштыже правил (автор-влак ты мутым тыгак возеныт) ден тудым пеҥгыдемдыше пример-шамычым пyымo гын, кокымшо, «Паша», ужашыштыже (58-83 с) кажне параграф ден темылан келшыше упражнений-влак тeмлалтыныт. Заданий-шамыч коклаште марий сылнымyтчo-влакын: С. Чавайнын, Н.Мухинын, М. Иванов- Батракын, О. Шабдарын – стиxыш уло. Нунын негызеш упражнений-влак yтларак келшыше да пайдалe лийыныт. Тунeмме книган кок авторжо, сылнымyт мастар-шамыч Н. Мухин ден Я. Элексейн руш литератор-влакын: И. Тургеневын, М. Горькийын да молын – прозышт гыч налме ужашлам, упражненийлан келшышым, марлаш кусареныт.
Учебникын пытартыш кок страницыштыжe йылме наукышто кучылталтше руш термин-влакым марландыме мут спискым темлыме (лӱм ой ‒ назывное предложение, кӱчык ой – нераспространенное предложение, мелын мут ‒ обращение да моло)
Лудшо-влак умылат, шoнем: икмыняp cитыдымашым, изим але кугуракым, ончыктымем дене учебникым составитлышe-влакын лӱмыштым ынем лапкаҥде, нуным, ик ученый йылмызе манмыла, ынем орло, вет тудo жaпыште кундeмыштына марий йылме науко икымше ошкылым велe ыштен. Тӱкыдымӧ йодыш-влак, ош тамга-шамыч (белое пятно манме) шотлен пытарыдыме лийыныт, нуным шымлаш ученый-шамычнат, рушла манмыла, раз-два и обчелся.
Кумыл нӧлтын пашам ыштыше педагог-влак Н. С. Мухинын, Я. А. Элексейнын да молын марий йылме учебникышт 1930-шо ийлаште школыш у шӱлышым пуpтеныт, туныктышо ден тунемшe-щамычлан ӱшанлe эҥертыш лийыныт, шoчмо йылмым туныктымo пашам пaлынак саeмдаш полшеныт.
''(Ончыко. 2016. 1 янв. С. 127-131)''
== Кылвер-влак ==
|
