Мухин, Николай Семёнович: версий-влак коклаште ойыртем

Ачаже, Семён Алексеевич (1862-18951862—1895), ялысе учитель улмаш. Тудо Озаҥ оласе учительский семинарийым тунем пытарен. Аваже –— лудын-возен моштыдымо ӱдырамаш.

Вич ийыш тошкалше Миклай тулыкеш кодеш. Поэтын аваже, кум изи ньога дене тулыкеш кодмеке, вес марийым пуртен. Ача лийше пеш осал логалын. Тудо кече еда гаяк йӱын, ешыжым кырен. Микалылан –— эн кугурак икшывылан –— шуко орлыкым ужашыже верештын. «Автобиографийыштыже» Н. С. Мухин возен: «''Ты шучко жапым шарнаш йӧсӧ, шарнаш неле. У ача деч вес икшыве-влак каяш тӱҥальыч. Куд эрге, ик ӱдыр ‒— манаш веле! Кугу ачан икшывыже иктат шотышто ыш лий. Кочмо-йӱмӧ годымат мыйын вер «ӱдырамаш пусак» ыле. Оккӱлланак бляхан ӱштӧ дене кыралтмым ойлашат шучко. Телым йӱштӧ чатламаште шудо лоҥгаште малышым, чара йоланым уремыш кожен лукмаш ала-мыняр пачаш лиеден. Икана, кеҥежым, ачам лийшем, йол гыч кучен, тавышке унчыли сакалтыш. Пий илыш. Чын, авамже мемнам чамана, мемнан верч ыле, садланак тудын ӱпшат ыш код ‒— изи марийже кӱрын пытарыш».''

Неле илышым сеҥыме йӧным, ачаже семынак, тунеммаште ужын. 1898 ийыште кандаш ияш йоча, изачаж деч шылын, Арын школыш (двухклассный училищыш) тунемаш пура, а 1903 ийыште тудым пытара. Тиде тунемме жапше нерген поэт тыге шарна: ''«Кум меҥге коклаш, шӱкшӧ, тумышанайзям мыжерым чиен, йыдалым пидын, шӱкшӧ картуз дене, чатлама йӱштыштӧ коштым. Тунемме годым арнялан ик сукып киндым чыкен каемат, куд ужашлан кӱзӧ дене пайлен кочкам ыле. Кинде деч моло эше пареҥгыжат ыш лий…».''

Кок ий смола завдышто пашам ышта да кеҥежым кӱтӱм кӱта. 1905 ийыште Унчо селасе Святитель Гурийын школыштыжо тунемаш тӱҥалеш. Унчо школ моло школла деч прогрессивный шӱлышан лийын. Тыште С. Г. Чавайн, И. П. Петров, В. Н. Никифоров, А. К. Эшкинин, Д. Ф. Соколов да моло лӱмлӧ еҥ-влакат тунемыныт. Нуным революционер-влак: П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да кумдан палыме Н. Ф. Бутенин ‒— туныктеныт.

''«''Унчо школ чылт марий пушан школ ыле, тыште марий йылме кӱлеш йылмыланак шотлалте. Тыште поэзийым йӧраташ туҥалмемлан П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да Т. Е. Ефремовлан каласыде ок лий. Утларакше П. Г. Григорьев тыршыш. Тудо, шарнем, первыйрак рушла гыч тӱрлӧ почеламутым, басньым, моло тӱрлымат марлашке кусарыкта ыле…»'' –— возен шке шарнымашыштыже Н. С. Мухин.

Тиде документ [[Н.К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогик институт|Н. К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогик институт]]ын архивыштыже аралалт кодын. Документ гыч раш коеш: Н. Мухин деч экзаменым приниматленыт марий да чуваш историк Н. В. Никольский, удмурт просветитель, тале педагог И. С. Михеев, ончыкылык этнографий профессор А. И. Емельянов. Нуно ончыл шонымашан еҥ лийыныт.

Учительский семинарийыш экзаменым сдатлыме жапыште тудо летератор-просветитель В. М. Васильевым икымше гана вашлийын да варажым тудын дене кылым кучен шогаш туҥалын, фольклор материалым: калык мурым, тоштыеҥ мутым, йомак-влакым –— поген, Васильев деке колтен шоген. А Мухинын колтен шогымо материалжым В. М. Васильев «Марла календареш» печатлен. «Кайык-шамыч» ден «Йолагай ден Пулагай» йомакшым 1909 ийыште лукмо «Марла ойлымаш-влак» сборникышкыже пуртен. Тыге Н. С. Мухинын возымыжо (авторын фамилийжым ончыктыде) икымше гана печатлалтын.

Уста туныктышо илыш дене тӧр ошкылаш тыршен да шке шинчымашыжымат эреак келгемден шоген. 1913‒19141913—1914 ийлаше тудо Чарлаште тылзаш педагогике курсышто да кок арняш сад паша курслаште тунемын.

1915 ийыште Н. Мухиным кугыжан сарышке колтaт.  Поэтым Карпат курык лоҥгаш, окопыш, намиен пуртеныт. Тудо шарнымашыштыже воза: «''Арнят ыш шу, намиен чыкышт рок вынемыш. Ончылнет, шеҥгелнет ‒— рок пырдыж, йол йымалне сӧсна кийме гай лавыра кышал, кӱшыч йӱржӧ чарныде опта, шокте гай шинель гоч могырыш вӱд вита, юалге мардеж пуалеш, кӧргӧ чоным чытырыкта».'' Вараже Озаҥ олаште служитла. Но тыштат тудо тӱҥалме пашажым кудалтен огыл, у деч у почеламут-влакым возен, Турун кундeмысе чолга да у шoнымaшан йолташыже-влак дене кылым кучен шоген. Теве нyнын лӱмышт: Г. Орлов, Ф. Данилов, Н. Кириллов, Д. Митрофанов, С. Савинов.

Алсола школышто туныктымо пагытыште (1918–19241918—1924) поэт самырык автор-влакым ямдылыме пашам виктара, рвезе-влакым почеламутым, йомакым, ойлымашым сераш да калык ойпогым чумыраш туныктен шога. Тыге, ятыр материалым поген, 26 муран, почеламутан да йомакан «Кӱдырчӧ» лӱман сборникым ямдыла. Но тудо савыкталтде кодын, кызыт Марий Эл Республикын архивыштыже аралалтеш.

1924–19311924—1931 ийлаште Арын школышто туныктымыж годым Н. С. Мухин литературно-художественный кружокым почеш, тунемше-влакым тушко ушен, «У вий» журналым луктын шога. Тиде пагытыштак эше лу наре пьесым, шуко почеламут ден поэме-влакым воза. 1926 ийыште Москаваште  «Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш» пьесым посна книга дене савыкта, 1928 ийыште «Почеламут» лӱман сборникым Йошкар-Олаште луктеш.

30-шо ийлаште Арын школ пелен ШКМ-ым (''школа крестьянской молодежимолодёжи'') почыеыт. Тыште Н. С. Мухин марий йылме ден литературым туныктен, тунемше-влакым шочмо йылмым, литературым йӧраташ кумылаҥден шоген. Областной педкурсын тунамсе вуйлатышыже М. В. Свистунов теве могай характеристикым пуэн: «''Арын ШКМ пеленсе областной педкурсын туныктышыжо Н. С. Мухин пашаште шке усталыкшым, келге шинчымашыжым, кугу педагог да сай организатор улмыжым раш ончыкта. Литературный да художественный кружокын пашажым виктарымаште тудо кугу мастарлыкшым, шуко вийжым пыштен да у сеҥымашке шуын. Педагогический курсын пашаштыже икшыве-влакым воспитатлымаште у шинчымашым эреак шыҥдарен шога, лабораторно-исследовательский йӧным кумдан кучылтеш…»'' (Арх. МГПИ, д. 1129, л. 5).

1933 ий гыч Н. С. Мухин Морко селасе медрабфакын завучшылан ышташ тӱҥалеш. Ынде тудо марий кудемлан кӱлеш специалист-влакым –— врачым, туныктышым –— ямдылымаште уло кумылын тырша. А 1935 ий гыч, рабфакым вес верыш кусарымек, Морко педтехникумыш кусна.