|
|лӱм = Александр Степанович Ятманов
|оригинал лӱм = А. Мичурин-Азмекей
|сӱрет =Мичурин-Азмекейлан Чакмарийыште шарныктыш.jpg
|сӱретын лопкытшо =300 px
|возымаш =
|шочмаш дене лӱм =
А. Мичурин-Азмекейын ачаже — Ятман Чопан (Ятманов Степан Ятманович) — Ӧрзалак (Арзебеляк) марий лийын, тушкак Кугу Моламас ял гыч шкаланже ӱмыр йолташым, Мария Михайловнам, конден. Ик ийын чот ташлыше вӱд суртпечылан кугу эҥгекым ыштенат, еш изи Моламасыш куснен. Тушто тунам улыжат шым-кандаш сурт лийын. Ондак изи, шыгыр пӧртыштӧ иленыт. Икмыняр ий гыч уржа пеш чаплын шочын, да тудым ужалыме окса дене Пӧтла (Кугу Иркин) ялыште вич пырдыжан, урем велыш вич тӧрзан пӧртым налыныт да Изи Моламасыш конден шынденыт.
Ты пӧрт кызытат уло. 1994 ий шыжа тылзын, писатель Мичурин-Ятманын (Азмекейын Сергей изажын) шочмыжлан 90 ий теме вашеш, тудын пырдыжешыже изак-шоляк Ятмановмыт лӱмеш шарнымаш оҥам почыныт.
А 2012 ийыште 28 шыжан, шочмыжлан 100 ий теме вашеш, Чакмарий ялыште, культур да каныме рӱдер ончылно, писательлан чапкӱм почмо. Тушан лӱмнержым, чурийжым да кумыл ойжым («Шочмо мландем! Тау тынар мотор улметлан!») велен шындыме.
Ятмановмыт ешыште кум эрге да кок ӱдыр кушкыныт: Сергей, Иван, Александр, Анастасия да Устинья. Эн изи эрге, ончыкылык Азмекей, 1920—1925 пошкудо Олыксоласе (кызыт тудым Чакмарий але Красный Яр маныт) земский училищыште, вара Юл воктенысе Какшамарий ял озанлык школышто шинчымашым налын. 1927 ийыште школ илыш нерген возен колтымо икымше заметкыже Москосо «Марий ял» газетеш лектын.
1930 ийыште Марий педтехникумыш тунемаш пурен, но кандаш тылзе гычак (1931 ий 1 ӱярнян педсоветын пунчалже почеш 1-ше ступенян Кугу Корамас школыш (кызыт — Волжский районысо Чодыраял) вуйлатышылан колтеныт. Амалже — туныктышо ситен огыл.
1932 ийыште шымияш школлан (ШКМ-лан) пашаеҥым ямдылыме куд тылзаш педкурсышто историк специальностьым налын да Кугу Шигак ялыш (Звенигово район) школ вуйлатышылан толын. Коло ияш Александр Ятмановлан ныл ий тунемман школым шымияшыш савыраш пернен. Паша изиш вийнаш тӱҥалмек, у вуйлатыше «Марийская правда» газетыш «Наши первые шаги» статьям возен колтен (1933 ий 29 идым): <blockquote>«''Новый учебный год наша школа встретила в полной готовности… Создали довольно прочную материальную базу. Колхоз Мушмари весной обработке и охране мы собрали большой урожай. Имеем 350 пудов картофеля, 15 пудов гречи, 6 пудов овсяной муки… В колхозах наших есть фонды помощи беднейшим учащимся, промартель Мушмари выделила 50 рублей на приобретение обуви беднейшим учащимся, обеспечила 37 чел. Учащихся бесплатными квартирами.''
'' Теперь перед нами основная задача — хорошо организовать учебно-воспитательную работу в школе, выполнить почётные задачи, которые возложены на учителя…'' ▼'' '' «''Новый учебный год наша школа встретила в полной готовности… Создали довольно прочную материальную базу. Колхоз Мушмари весной обработке и охране мы собрали большой урожай. Имеем 350 пудов картофеля, 15 пудов гречи, 6 пудов овсяной муки… В колхозах наших есть фонды помощи беднейшим учащимся, промартель Мушмари выделила 50 рублей на приобретение обуви беднейшим учащимся, обеспечила 37 чел. Учащихся бесплатными квартирами.''
''Таковы наши первые шаги. Безусловно, в условиях нашей, ранее отсталой национальной области масса трудностей в организации работы школ. Но трудности преодолимы. Мы даём слово, что сделаем нашу школу — Больше-Шигаковскую ШКМ — примерной, по-большевитски преодолеем все недостатки''»''.''</blockquote>Черетан тунеме ий пытымек, 1934 ий кеҥежым Александр Степанович Кугу Шигак гыч МАО-н рӱдӧ олашкыже куснен, Йошкар-Ола ронош инспекторлан пурен. Тушечынак армийыш каен. Румыний границыште, Тирасполь ола кундемыште, пограничник лийын. Лач служитлен пӧртылмӧ пӧртылмӧ жаплан, 1937 ий 15 шорыкйолышто, Сергей изажым, Чакмарий ШКМ директорлан ыштыше писатель Мичурин-Ятманым, арестоватлат, вара лу ийлан лагерьыш колтат. ▼▲'' Теперь перед нами основная задача — хорошо организовать учебно-воспитательную работу в школе, выполнить почётные задачи, которые возложены на учителя…''
Тидлан кӧра шольыжат («Марий коммуна» газет редакцийыш пашаш пурен улмаш) азапыш логалеш — тудын ӱмбак чыланат йӱштын, тушманлын ончаш тӱҥалыт. Тыгай койышым чытен кертде, А. Ятманов 1937 ий 31 ӱярняште ответственный редактор лӱмеш докладной запискым сера: <blockquote>«''Чыла могырымат мыйын ӱмбакем шӧрын ончымылан кӧра паша ышташ йӧсӧ лийме дене 1 апрель гыч мыйым паша гыч кайымылан шотлаш йодам, эрла, 1 апрельыште, пашашке ом тол''»''.''</blockquote>Но редактор Елена Сидоркина самырык журналистым шкенжымак титаканлан шотла да шыде, негыздыме приказым воза: <blockquote>''«Культур сектор вуйлатыше Ятманов йолташын кок кече годым пашашке лекдымыжлан тудым 1 апрель гыч паша гыч лукташ».''</blockquote>Тудо ийын Писатель ушемыште ик погынымаш почеш весе эртен, я иктым, я весым ятлен вурсеныт. Вуйлатыше-влак Мичурин-Азмекейлан (тунам кинофикаций управленийыште пашам ыштен) уэш-пачаш шижтареныт: «Мом эре шып шинчет? Изатын осал пашаж нерген ойлен пу». Но тудо шке ӱмбакше тыгай языкым ок нал, да 1937 ий сорла тылзын ик погынымашын протоколешыже тыге серен шындат: <blockquote>«''Степанов Азмекей, несмотря на ряд вопросов о его отношении к брату — врагу народа и будучи специально приглашён, на первое заседание 17 августа не явился, а 19 августа, хотя на заседании участвовал, не сказал ни слова. Заседание правления объявляет политическое недоверие к нему''»''.'' </blockquote>Тидыже НКВД-лан сигнал гаяк лийын. Арестоватленат кертыт ыле. Но тӱкен огытыл. Векат, шылтык шагалрак улмаш.▼'' Таковы наши первые шаги. Безусловно, в условиях нашей, ранее отсталой национальной области масса трудностей в организации работы школ. Но трудности преодолимы. Мы даём слово, что сделаем нашу школу — Больше-Шигаковскую ШКМ — примерной, по-большевитски преодолеем все недостатки''»''.''
Репресийын марий литературым «солен» кайымекше, самырык вийлан корным почшо лийыт. Сергей Николаевын, Георгий Ефрушын, Миклай Казаковын, Чалай Васлийын, Макс Майнын, Василий Рожкинын книгаштым писын гына савыктат. Азмекейланат черет шуэш: 1940 ий шошым «Патриот-шамыч» ойлымаш сборникше лектеш. ▼▲ Черетан тунеме ий пытымек, 1934 ий кеҥежым Александр Степанович Кугу Шигак гыч МАО-н рӱдӧ олашкыже куснен, Йошкар-Ола ронош инспекторлан пурен. Тушечынак армийыш каен. Румыний границыште, Тирасполь ола кундемыште, пограничник лийын. Лач служитлен пӧртылмӧ пӧртылмӧ жаплан, 1937 ий 15 шорыкйолышто, Сергей изажым, Чакмарий ШКМ директорлан ыштыше писатель Мичурин-Ятманым, арестоватлат, вара лу ийлан лагерьыш колтат.
'' ''Тунам автор книга издательствыште пашам ыштен. Тушечынак 1941 ий теле тылзын армийыш каен. Юго-Западный фронтыш логалын. Вес ийын июньышто пурла кидше сусырген, а июль мучаште Сталинград кундемыште рота командирын алмаштышыже А. Ятманов, нелын сусыргышо, пленыш логалеш. Суртышто ватыже уверым вучен йӧслана. Миклай Казаковлан армийыш 1942 ий 17 идымыште возымо письмаште Юлия Ильинична чонжым тыге почын:<blockquote>«''Йочам-шамыч изирак огыт лий гын, вуй-поч каем ыле''. ''Мом ончаш, веет тиде Отечественный войнаште участвоватлыме деч почётный паша укеат мемнан. Манметла, тыге чонем тарватем да моткоч чот когаргем, пуйто уло шӱмем аяр тул дене йӱла, тушманым сеҥаш кайыме шуэш. Азмекей эреак, пытартыш жап марте (кайымешкыже), когаргыш. «Ынде неужели мые тиде войнаште участвоватлыде кодам?''» ''— манеш ыле. Да,кузе кайыш, тугак пытыш ала мо, ынде кумшо тылзе письмажат уке, а шӱм моткочак чот коршта, шелшаш гай чучеш…'' ▼ Тидлан кӧра шольыжат («Марий коммуна» газет редакцийыш пашаш пурен улмаш) азапыш логалеш — тудын ӱмбак чыланат йӱштын, тушманлын ончаш тӱҥалыт. Тыгай койышым чытен кертде, А. Ятманов 1937 ий 31 ӱярняште ответственный редактор лӱмеш докладной запискым сера:
'' Но мо, тыге пӱралтын улмаш мыланна. Ме кызыт мартежат икте-весе дене ойырлен илышна: то тудо тунемеш, то туныкта — ӧрдыж велыште коштеш, то еҥ тушман илаш эрыкым ыш пу — тыге изи ӱмырна когыньнан эртен кайыш, ужат. Ала иктаж-могай пӱрымаш утарен коден гын, шкенжын пиалже дене огыл гын, эргыжын пиал денак коштын толеш гын веле. Теве тыге шоналтемат, кӧргемлан изиш куштылемеш…'' ».</blockquote>Ятманов-Азмекейын пленыште лийме корныжо Польша, Германий да Чехословакий гоч эрта. Такшым ватыжлан чын ойлен улмаш: сарыште фашизм ваштареш кредалде кодын, 1945 ий марте тушман кидыште орланен. 1942—1945 ийла писательын шӱмешыже паремдаш лийдыме сусырым коденыт. Мӧҥгӧ пӧртылмек, тошто верыш, издательствыш, вуйлатыше В.Столяров-Юксернын алмаштышыжлан налыныт. Ик ий утла эртат, ала-кӧжӧ кӱшыл органыш вуйым шиеш: «Ончалза ян, книгам лукмаште ончычсо пленный-шамыч — Азмекей, Докукин, Кирпичников (Йыван Кырлан шӱжарын марийже) — пашам ыштат. Нуным кожен колтыман!» ▼«''Чыла могырымат мыйын ӱмбакем шӧрын ончымылан кӧра паша ышташ йӧсӧ лийме дене 1 апрель гыч мыйым паша гыч кайымылан шотлаш йодам, эрла, 1 апрельыште, пашашке ом тол''»''.''
Сталин жапыште ончычсо пленный-влакым тушманлан ужалалтшеш ужыныт. Санденак Мичурин-Азмекейлан книгоиздат гыч каяш логалын. Онын колымекше иже, 1955 ийыште, кокымшо книгажым («Чодырасе сӱан») луктын кертын. 1957 ий ага тылзыште СССР писатель ушемыш пуртеныт. Писатель кусарыме сомыллан ятыр вийым пуэн, публицистикымат ӧрдыжеш коден огыл. Но изиш ончычрак ешыже шаланен. Тугодсо закон почеш, тидын нерген газетыш серыман улмаш. Юлия Ильиничнат тыгак ыштен: марийже деч ойырлаш шонымо нерген «Марий комунна» газет гоч (1952 ий 11 ӱярня) увертарен, вара ты йодышым калык суд ончен (тунам еш Институтский уремысе 7-ше номеран пӧртыштӧ илен). Мутат уке, тиде савыртыш писательын чоныштыжо сусыр палым коден. Илен толын, Александр Степанович Писатель ушемын полшымыж дене Звенигово олаште шкаланже пачерым налеш да пытартыш ийлажым тушто эртара. Александр Степановичлан республикысе культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуымо. ▼ Но редактор Елена Сидоркина самырык журналистым шкенжымак титаканлан шотла да шыде, негыздыме приказым воза: ''«Культур сектор вуйлатыше Ятманов йолташын кок кече годым пашашке лекдымыжлан тудым 1 апрель гыч паша гыч лукташ».''
▲ Тудо ийын Писатель ушемыште ик погынымаш почеш весе эртен, я иктым, я весым ятлен вурсеныт. Вуйлатыше-влак Мичурин-Азмекейлан (тунам кинофикаций управленийыште пашам ыштен) уэш-пачаш шижтареныт: «Мом эре шып шинчет? Изатын осал пашаж нерген ойлен пу». Но тудо шке ӱмбакше тыгай языкым ок нал, да 1937 ий сорла тылзын ик погынымашын протоколешыже тыге серен шындат: «''Степанов Азмекей, несмотря на ряд вопросов о его отношении к брату — врагу народа и будучи специально приглашён, на первое заседание 17 августа не явился, а 19 августа, хотя на заседании участвовал, не сказал ни слова. Заседание правления объявляет политическое недоверие к нему''»''.''
'' '' Тидыже НКВД-лан сигнал гаяк лийын. Арестоватленат кертыт ыле. Но тӱкен огытыл. Векат, шылтык шагалрак улмаш.
▲ Репресийын марий литературым «солен» кайымекше, самырык вийлан корным почшо лийыт. Сергей Николаевын, Георгий Ефрушын, Миклай Казаковын, Чалай Васлийын, Макс Майнын, Василий Рожкинын книгаштым писын гына савыктат. Азмекейланат черет шуэш: 1940 ий шошым «Патриот-шамыч» ойлымаш сборникше лектеш.
Тунам автор книга издательствыште пашам ыштен. Тушечынак 1941 ий теле тылзын армийыш каен. Юго-Западный фронтыш логалын. Вес ийын июньышто пурла кидше сусырген, а июль мучаште Сталинград кундемыште рота командирын алмаштышыже А. Ятманов, нелын сусыргышо, пленыш логалеш. Суртышто ватыже уверым вучен йӧслана. Миклай Казаковлан армийыш 1942 ий 17 идымыште возымо письмаште Юлия Ильинична чонжым тыге почын:
▲'' '' «''Йочам-шамыч изирак огыт лий гын, вуй-поч каем ыле''. ''Мом ончаш, веет тиде Отечественный войнаште участвоватлыме деч почётный паша укеат мемнан. Манметла, тыге чонем тарватем да моткоч чот когаргем, пуйто уло шӱмем аяр тул дене йӱла, тушманым сеҥаш кайыме шуэш. Азмекей эреак, пытартыш жап марте (кайымешкыже), когаргыш. «Ынде неужели мые тиде войнаште участвоватлыде кодам?''» ''— манеш ыле. Да,кузе кайыш, тугак пытыш ала мо, ынде кумшо тылзе письмажат уке, а шӱм моткочак чот коршта, шелшаш гай чучеш…''
'' Но мо, тыге пӱралтын улмаш мыланна. Ме кызыт мартежат икте-весе дене ойырлен илышна: то тудо тунемеш, то туныкта — ӧрдыж велыште коштеш, то еҥ тушман илаш эрыкым ыш пу — тыге изи ӱмырна когыньнан эртен кайыш, ужат. Ала иктаж-могай пӱрымаш утарен коден гын, шкенжын пиалже дене огыл гын, эргыжын пиал денак коштын толеш гын веле. Теве тыге шоналтемат, кӧргемлан изиш куштылемеш…''».
▲'' '' Ятманов-Азмекейын пленыште лийме корныжо Польша, Германий да Чехословакий гоч эрта. Такшым ватыжлан чын ойлен улмаш: сарыште фашизм ваштареш кредалде кодын, 1945 ий марте тушман кидыште орланен. 1942—1945 ийла писательын шӱмешыже паремдаш лийдыме сусырым коденыт. Мӧҥгӧ пӧртылмек, тошто верыш, издательствыш, вуйлатыше В.Столяров-Юксернын алмаштышыжлан налыныт. Ик ий утла эртат, ала-кӧжӧ кӱшыл органыш вуйым шиеш: «Ончалза ян, книгам лукмаште ончычсо пленный-шамыч — Азмекей, Докукин, Кирпичников (Йыван Кырлан шӱжарын марийже) — пашам ыштат. Нуным кожен колтыман!»
▲ Сталин жапыште ончычсо пленный-влакым тушманлан ужалалтшеш ужыныт. Санденак Мичурин-Азмекейлан книгоиздат гыч каяш логалын. Онын колымекше иже, 1955 ийыште, кокымшо книгажым («Чодырасе сӱан») луктын кертын. 1957 ий ага тылзыште СССР писатель ушемыш пуртеныт. Писатель кусарыме сомыллан ятыр вийым пуэн, публицистикымат ӧрдыжеш коден огыл. Но изиш ончычрак ешыже шаланен. Тугодсо закон почеш, тидын нерген газетыш серыман улмаш. Юлия Ильиничнат тыгак ыштен: марийже деч ойырлаш шонымо нерген «Марий комунна» газет гоч (1952 ий 11 ӱярня) увертарен, вара ты йодышым калык суд ончен (тунам еш Институтский уремысе 7-ше номеран пӧртыштӧ илен). Мутат уке, тиде савыртыш писательын чоныштыжо сусыр палым коден. Илен толын, Александр Степанович Писатель ушемын полшымыж дене Звенигово олаште шкаланже пачерым налеш да пытартыш ийлажым тушто эртара. Александр Степановичлан республикысе культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуымо.
== Сылнымут корныжо ==
А. Мичурин-Азмекейын «Россон чодыраште» повестьше (1972) калыкын война жапысе подвигше нерген каласкала, документальный мемуаристикалан шотлалтеш.
Серызе шке ӱмырыштыжӧ марла кандаш да рушла вич книгам луктын шукта. Документ негызан, ямде «Мӱндыр ӱжара» повестьше таче мартеат ош тӱням ужын огыл.''' '''
== Тӱҥ произведенийже-влак ==
|
