Васильев, Валериан Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
викиемаш |
||
1 корно:
[[Файл:Васильев В.М..jpg|200px|thumb|В.М. Васильев-Ӱпымарий]]
'''Валериан Михайлович Васильев-Ӱпымарий''' ([[13 Шорыкйол]] [[1883]] — [[3 Кылме]] [[1961]]) — {{comment|сотыеҥ|просветитель}}, шынчызе-энциклопедист, литератор, {{comment|йылмешанче|филологий шанче}} доктор, этнограф, фольклорист, сылнымутчо, музыковед. Валериан Михайлович - шанче степеньым налше марий-влак коклаште икымше улеш. "Марий шанчын ачаже" - лӱмым илымыж годымак пуеныт.
Пошкырт Эл Янаул
Валериан Михайлович - тиде чоклымаш деч варасе лӱм, 1902 ийыште [[Тынеш пурымаш|тынеш пурен]]. Чоклымаш деч ончыч тудо Вастайн Кайсан Темьян (руш. Вастаев Темьян Гайсинович) ыле.
Тумна шочмо ялыште Валериан Михайловичлан [[чапкӱ]] шога. Шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш шочмо ялыштыже [[тоштер|пӧрт-тоштерым]] ыштеныт.
== Илыш корно ==
[[1883]] ий [[1 Шорыкйол]] кечын кызытсе {{comment|Пошкырт Эл|Башкортостан
▲[[1883]] ий [[1 Шорыкйол]] кечын кызытсе Башкортостан (Пошкырт) республикысе Янаул район Сусады – Эбалак (Тумна) ялеш шочын. Шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш шочмо ялыштыже тоштерым ыштеныт. Изинекак шочмо йылмыжым, калык поэзийым йӧратен шынден.
Шке ялыште ныл ий тунемын, вара учычыл изам эргыж дене Ӱпыш наҥгайыш. Тушто 2 класан школыш пуэн кодыш. Ӱпыштӧ Валериан кум ий гыч курсым пытарен лектын. Тулеч оньышыжо тунемаш ачаже шыш колто. 1895 ийыште, тунем чарныме ий, шижымак ачайже тудым шкенышт Чараруш правленийышке возкалаш намиен кодыш. Ик-кок тылзыжым ялт тугак илен; варажым тудылан тылзылан кум теҥгем пыштышт.
Туныктышо лияш манын, [[Пӱрӧ]] (Бирск) олаш кая да шинчымашым погаш пижеш. Тиде школышто тӱрлӧ вер гыч самырык еҥ-влак лийыныт, йылме ойыртемыштат, калык ойпогыштат икгай лийын огыл. Валериан Ӱпымарий тидым шижын да тунамак калык мурым, йомакым погаш пижын. Тунам Озаҥ олаште тӱрлӧ калыкын уста эргышт-влак тунемыныт, иленыт, нунын дене палыме лиеш да кылым вияҥден колта. Озаҥ олаште [[1912]] ийыште «[[Марла календарь]]» луктын шоген. Тудым ямдылымаште Валериан Ӱпымарий Павел Петрович Глезденев дене пырля кугу пашам ышта. [[Марий]]-влак кокла гыч Васильев-Ӱпымарий эн ончыч манме гаяк Озаҥ университетыш тунемаш пура. Тыште ученый Бергын полшымыж дене марий муро-влак мутшыге, семжыге возен налеш. Тиде возымо Марий семым шымлымаште таче кече мартеат шке кӱлешлыкшым йомдарен огыл. Кугу шинчымашым погымеке Валерьян Михайлович тӱрлӧ вере рвезе калыклан шочмо йылме нерген келге, пеҥгыде шинчымашым пуэн шога. Тудо 30-шо ийла мучаште Марий пединститутышто туныктен. Тиде тургым жапыште тудлан шуко йӧсым чыташ логалын: калык тушман семынат титаклаш тӧченыт, поктылыныт, но тиде йӧсӧ жапым сеҥен лектын. Варажым МАрНИИ-ште йылмым шымлен шоген. Тудын кугу суапшым шотыш налын Валериан Михайлович 100 ий темме лӱмеш тиде институтлан тудын лӱмжым пуымо. Тыгак Йошкар-Олаште Валериан Михайлович лӱмеш посна урем уло. Валериан Михайлович 1961 ийыште ӱмыр лугыч лийын.▼
Тунемым чарнен гынат, адак оньыш тунемшашым вуйыште кучен илен; мондыдымашын изыш тунемынат шоген. Тӱрлӧ правленийыште кум ий возкален эртарен, шкен Пӱрӧ олашке шикшалтен: иктыланат каласыде, шылын каймыла йыштак каен. Пӱрӱштӧ учычыллан туныктымо школыш пурен. Тушто курс пытармӧҥгат тунеммышым чарнымыже шыш шу. Шкен уезд Музек лӱман ялыште учичыллан ик ий гына шоген лектын адак тунемаш каен, ындыже [[Озаҥ]]ышке.
Тунам тудо гай шемер калык гыч лекшылан тунемаш корно пеш шыгыр ыле: шке окса дене тунемаш лийшаш огыл, казна чот дене поп лиймыла адак кугурак учичылыш лекмыла веле лиеш ыле. Тудолан поплан туныктымо школыш пураш вереште. Тушечын кум ий гыч 1906 ийыште тунем луктын.
Попланже ишым кае, Озаҥышак Каван ер воктенсе семинареш коден, тӱрлӧ йылме дене кнага возкалыме, лукмо верешыже. Кнагаже пеш шотанак огыл ыле: шукыжо Крестос тыныш савырыме, вес туня илыш нерген да монь. Ту кнага-влак воктенак тудо шкеак моло тӱрлӧ кнагамат лукташ тӱҥалын: марий календар, тӱрлӧ чер поремдыме, марий муро, тушто йомак тошто мут, молыжат. Кнага лукмаште моло марийат полшышо шуко лие.
Кнага лукмо, шалатыме деч посна адак моло пашамат ыштен: вес семинарыште, ӱдыр-влак туныктымаште, марий йылмылан туныктен, тунамак мутерлан тӱрлӧ кӱлешан марий йылме гыч погаш тӱҥалын. Тудо коклаштак адак кугу школыш тунемаш пурымылат ямдылалт шоген. Тӧчен-тӧчен 1913 ийыште Озаҥысе кугу школышкат тунемаш пурен. Тиде школышто тӱрлӧ вер гыч самырык еҥ-влак лийыныт, йылме ойыртемыштат, калык ойпогыштат икгай лийын огыл. Валериан Ӱпымарий тидым шижын да тунамак калык мурым, йомакым погаш пижын. Тунам Озаҥ олаште тӱрлӧ калыкын уста эргышт-влак тунемыныт, иленыт, нунын дене палыме лиеш да кылым вияҥден колта.
Озаҥ олаште [[1912]] ийыште «[[Марла календарь]]» луктын шоген. Тудым ямдылымаште Валериан Ӱпымарий [[Павел Петрович Глезденев]] дене пырля кугу пашам ышта.
1917 йыште Озаҥ школым тунем лекшашеш Российыште революций(рэволӱтсий) тӱҥале. Тунамсек марий йылмылан, марий йылме дене возкален тӱрлӧ-тӱрлӧ кнага лукташат корно кумдан почылто. 1917 ий, Сорла тылзын 25-ше кечыште [[Ӱжара]] лӱман кугу марла газет лекташ тӱҥале; газет вашталмешке тӧрлатен возкалшыже лийын шоген. Газет деч посна тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнага шуко луктылто.
▲
== Сылнымут паша ==
=== Йоча поэзий ===
Валериан Михайлович эрекак сылнымутым возен шоген огыл. Тудо чылажат икмыняр произведенийым веле серен, но нуно таче кечыланат шкеныштын вийыштым йомдарен огытыл. Кӱчык, икмыняр корно гыч шогышо почеламут-влакым калык мыскара негызеш шочыныт да самырык тукымлан пӧлеклалтыныт. Тудын калык мыскара негызеш «Пырыс ден коля».
=== Ойлымашыже-влак ===
Марий йоча прозышто В.Ӱ. шке волгыдо сылнымут кышажым коден. Тудо икшывылан возымо прозылан шочашыже полшен. [[Сергей Григорьевич Чавайн]] дене пырля ӱшанле негызым пыштен манаш лиеш. 1909 ийыште «Марла ойлымаш-влак» {{comment|ойпого|сборник}} лектын.
=== Лукмо книгаже-влак ===
Марла
28 ⟶ 45 корно:
==Дело федералистов==
[[1931]] ийыште "[[Дело федералистов]]" почмо. Васильевым арестоватленыт. 1932 ийын, Пеледыш тылзын 5-ше кечыныште эрыкым пуеныт. [[1937]] ийыште, вес арест деч ончыч ([[Сталин репрессий]] годым) [[Йошкар-Ола]] гыч шылын, вара [[Марий Эл]]ыш [[1939]] ийыште гына пӧртылтен, адак шанче пашаш пижын, {{comment|йылмешанче|филологий}} доктор лийын, [[1961]] ийыште колен.
== Тыгеак ончо ==
35 ⟶ 52 корно:
== Негыз ==
* [[Марий Эл Радио]]н архивыште Наташа Пушкинан ямдылыме материал.▼
* Ӱпымарий. Марий мутер. Тӱрлӧ вере илыше марийын мутшым таҥастарен нергелыме кнага. СССР Калык-влак Рӱдӧ савыктыш. Моско, 1926.
* Кондратьев А.А. Марийский ученый и просветитель В.М.Васильев, Уфа, 2009
* Марийская Биографическая Энциклопедия. Валерий Мочаев. Йошкар-Ола, Марийский биографический центр, 2007.
* [http://cholman.pressarb.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=408:2009-07-09-10-14-26&catid=6:2008-11-18-12-19-07 Чолман газет. "Марий наукын ачажлан бюстым шогалтышт"]
▲* [[Марий Эл Радио]]н архивыште Наташа Пушкинан ямдылыме материал.
[[Категорий:Марий сотыеҥ]]
| |||