Токмурзин, Илья Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

Калыкыште тыгай ой уло: айдеме, уке лиймекше, ош тÿняште эше тынаре ила, мыняр тудым шарнат.<br />

И.М.Токмурзин 1896 ий 20 июньышто Вятский губерний, Сарапул уезд, Чегандинский волость, Ныргындыш ялысе йорло кресаньык ешеш шочын ( кызыт Удмурт Эл, Каракулин районыш пура). Илышыже, тунам шочшо писатель-влак дене танастарымаште, нимо денат ойыртемалтын огыл. Ачаж ден аваже икмарда лийыныт, лудын-возен моштен огытыл, мландыштат уке улмаш.<br />

«Индеш ийыш тошкальым, мыйым ял школыш тунемаш пуышт,- воза И.М.Ломберский шкенжын автобиографийыште. Тунемаш пешак йöратенам: эрдене школыш эн ончыч мием, кастене эн вара толам ыле. Тÿналтыш школым похвальный грамот дене пытарышым да эше Гогольын «Тарас Бульба» книгажым пöлеклан пуышт. Книгалан пеш куанышым, кум гана лудым да тылеч вара чарныде лудам». Тÿналтыш школым тунем пытарыме тунамсе рвезе-влаклан пеш кугу сенымаш. Но умбакыже кузе лийман? Тыгай йодыш Илья ончылнат шоген.<br />

Гимназий олмеш Николо-Березовский (Эльян) пöръен монастырь пеленсе второклассный школыш тунемаш пура ( тушто церковно-приходской школлан туныктышым ямдылат улмаш). Монастырь илыш неле: пенгыде режим, кочкаш уда, розго, тÿрлö паша, ныл енлан ик кравач. Тунемше-влакым монастырьын настоятельже «арамлогар-влак» манын вурса. Икана Ильян вуйжылан сайынак логалеш да тылзат пеле больницыште кия. Тунем пытара гынат, дипломым ныл ий жап огыт пу: пытарыше рвезыже латкуд ийым веле темен. <br />

Адакат ялышкак пöртылеш. А тушто еш эшеат кугемын: кок изажге когынек ÿдырым налын шуктеныт. Пöрт такшат изи, илаш нигушто, вер уке. Тунемаш каяшат огеш лий. Олашке пашам кычал куржеш да ик купеч дек приказчиклан пура. Тиддеч вара тÿрлö вере ышта: грузчиклан, дворниклан, конгазын полышкашыжлан, баржыште-матрослан. <br />

1914 ийыште мöнгыжö пöртылеш. Изашт-влакым салтакыш налыныт улмаш, садлан пöртеш кодашыже верештеш. Чоныштыжо ик шонымаш ок йöрö: калык туныктышо лияш, рвезе-влакым туныкташ. Токмурзин учительский семинарийым экстерн дене ямдылалтын пытара, туныктышо лÿмым пуышо дипломым налеш. Но учитель лияшыже ок верешт:1915 ийыште кандаш тылзе окоплаште коштеш, ныл гана наступленийыште лиеш. 1916 ийын сусырга, госпитальыште кия. 1918 ий февраль марте фронтышто лиеш, ик жап гый отпускыш мöнгыжö пöртылеш.<br />

Вараже граждан сöй талышна, шочмо верже ошо-влак кидыш верештеш. Изажымат тушман-влак лÿен пуштыт, а шкаланже шылын куржаш верештеш.<br />

Ошо-влакым поктен колтымеке, мöнгыжö уэш пöртылеш да 1919 ийыште февральыште шукертак шонымо туныктымо пашашкыже пура. Тунемме ий пытымек, Илья волостной исполнительный комитетын председательжылан сайлат. Волисполкомышто кок тылзе шогымеке, руш Зуево-Ключевский тÿналтыш школышто тырша, 1922-1927ийлаште Татар АССР, Мензелин районысо Калтак ял школым вуйлата, 1927-1930 ийлаште Буймо шымияш школын пашажым виктара, 1930-1931 тунемме ийыште Марий АССР Звенигово районысо Красногорск леспромхоз школышто-завуч, 1931-1936 ийлаште Башкир АССР-ысе Ушмен шымияш школын директоржо лиеш. 1936 ийын шыжым Илья Михайлович адакат ончыч ыштыме Буймо школыш толеш да 1941 ий марте ( ноябрь) кыдалаш школым вуйлата. Тиде ийынак трудармийыш налыт. Тушеч идалык гыч пöртылешат, Ныргындыш ялыштыже лу ий школым виктара, марий йылмым да литературым туныкта.<br />

Пашам сайын ыштымыжлан Ленин орденым да «За трудовую доблесть» медальым налын. Удмурт АССР-ын заслуженный учительже. 1945 ий гыч СССР писатель ушем член.