Токмурзин, Илья Михайлович

Илья Михайлович Токмурзин
Илья Михайлович Токмурзин
	Илья Ломберский
Шочын	1896 ий 20 пеледыш
Шочмо вер	Россий империй, Илна губерний, Сарапул уезд, Ныргынде ял
Колен	1956 ий 28 сӱрем (60 ий)
Колымо вер	Удмурт АССР, Карагӧл кундем, Ныргынде ял
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем; Российская империя[d];
Тыршымаш алан	прозаик, педагог, общественный деятель, новеллист
Чап пӧлек да премий	; Удмурт АССР-ын сулло туныктышыжо (1955)

Илья Ломберский (Илья Михайлович Токмурзин), 1896 пеледыш 20, Россий империй, Илна губерний, Сарапул уезд, Ныргынде ял — 28 сӱрем 1956, Удмурт АССР, Карагӧл кундем, Ныргынде ял ) — марий серызе, туныктышо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1935), Удмурт АССР-ын сулло туныктышыжо (1955).

Илыш корно

Илья Ломберский 1896 ийын сӱрем тылзын 20-шо кечынже Илна губерний Сарапул уезд Ныргынде ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Илышыже, тунам шочшо серызе-влак дене танастарымаште, нимо денат ойыртемалтын огыл. Ачаж ден аваже икмарда лийыныт, лудын-возен моштен огытыл, мландыштат уке улмаш.

«Индеш ийыш тошкальым, мыйым ял школыш тунемаш пуышт,- воза И.М.Ломберский шкенжын автобиографийыште. Тунемаш пешак йöратенам: эрдене школыш эн ончыч мием, кастене эн вара толам ыле. Тÿналтыш школым похвальный грамот дене пытарышым да эше Гогольын «Тарас Бульба» книгажым пöлеклан пуышт. Книгалан пеш куанышым, кум гана лудым да тылеч вара чарныде лудам». Тÿналтыш школым тунем пытарыме тунамсе рвезе-влаклан пеш кугу сенымаш. Но умбакыже кузе лийман? Тыгай йодыш Илья ончылнат шоген.

Гимназий олмеш Николо-Березовский (Эльян) пöръен монастырь пеленсе второклассный школыш тунемаш пура ( тушто церковно-приходской школлан туныктышым ямдылат улмаш). Монастырь илыш неле: пенгыде режим, кочкаш уда, розго, тÿрлö паша, ныл енлан ик кравач. Тунемше-влакым монастырьын настоятельже «арамлогар-влак» манын вурса. Икана Ильян вуйжылан сайынак логалеш да тылзат пеле больницыште кия. Тунем пытара гынат, дипломым ныл ий жап огыт пу: пытарыше рвезыже латкуд ийым веле темен.

Адакат ялышкак пöртылеш. А тушто еш эшеат кугемын: кок изажге когынек ÿдырым налын шуктеныт. Пöрт такшат изи, илаш нигушто, вер уке. Тунемаш каяшат огеш лий. Олашке пашам кычал куржеш да ик купеч дек приказчиклан пура. Тиддеч вара тÿрлö вере ышта: грузчиклан, дворниклан, конгазын полышкашыжлан, баржыште-матрослан.

1914 ийыште мöнгыжö пöртылеш. Изашт-влакым салтакыш налыныт улмаш, садлан пöртеш кодашыже верештеш.

И. Ломберский — туныктышо

Токмурзин учительский семинарийым экстерн дене ямдылалтын пытара, туныктышо лÿмым пуышо дипломым налеш. Но учитель лияшыже ок верешт: 1915 ийыште кандаш тылзе окоплаште коштеш, ныл гана наступленийыште лиеш. 1916 ийын сусырга, госпитальыште кия. 1918 ий февраль марте фронтышто лиеш, ик жап гый отпускыш мöнгыжö пöртылеш.

Вараже граждан сöй талышна, шочмо верже ошо-влак кидыш верештеш. Изажымат тушман-влак лÿен пуштыт, а шкаланже шылын куржаш верештеш. Ошо-влакым поктен колтымеке, мöнгыжö уэш пöртылеш да 1919 ийыште февральыште шукертак шонымо туныктымо пашашкыже пура. Тунемме ий пытымек, Илья волостной исполнительный комитетын председательжылан сайлат. Волисполкомышто кок тылзе наре шога.

Вара 1918-1922 ийлаште руш Зуево-Ключевский тÿналтыш школышто тырша (кызыт Удмурт АССР, Каракулинский районыш пура).

1922-1927 ийлаште Татар АССР, Матвеевский районысо ( Мензелинский) Калтак ял школым вуйлата.

1927-1930 ийлаште Татар АССР Красный Бор (кызыт Агрыз) районысо Буймо шымияш школын пашажым виктара.

1930-1931 тунемме ийыште Марий АССР Звенигово районысо Красногорск леспромхоз школышто-завуч.

1931-1936 ийлаште Башкир АССР-ысе Ушмен шымияш школын директоръъжо лиеш (тиде школ кызыт Краснокам районыш пура).

1936 ийын шыжым Илья Михайлович адакат ончыч ыштыме Буймо школыш толеш да 1941 ий марте ( кылме) кыдалаш школым вуйлата. Тиде ийынак трудармийыш налыт. Тушеч идалык гыч пöртылешат, Ныргындыш ялыштыже лу ий школым виктара, марий йылмым да литературым туныкта.

Тунемше-влак яра пагытыштым сайын, веселан да пайдалын эртарышт манын, Илья Михайлович тÿрлö модыш-влакым наледен шоген. Класслаште шахмат, шашке, домино, бильярд да тулеч моло модыш лийыныт. Ик пачашан кок тошто пу пöрт шуко енан школлан пешыжак келыштаралтын огыл гынат, директор тунемше ден туныктышо-влаклан чыла йöным ышташ тыршен.

Йöсö пагыт лийын гынат, школышто шуко кружок пашам ыштен. Тыгак шуко тÿрлö конкурс-влакым эртараш таратен шоген.

Илья Михайловичын педагогический пашаже 1918 ий гыч тÿналын да 1952 ий пеледыш марте шуйнен.

Пашам сайын ыштымыжлан Ленин орденым да «Пашаште чапланымылан» медальым налын. Удмурт АССР-ын сулло туныктышыжо. 1935 ий гыч СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже.

И. Ломберский да музык

Илья Михайлович музыкым пагален, аклен да тÿрлö семÿзгар дене шоктен моштен. Тудо пианиным, арганым (гармоньым), балалайкым, скрипкам, гитарым, мандолиным устан шоктен да молымат тидлан туныкташ тыршен. Серызе эсогыл пелашыжымат балалайка дене шокташ туныктен.

Директор улмыж годым Токмурзин Буймо школлан сöй деч ончыч кумло енлан ыштыме шумовой оркестрым налын, йоча-влакым шокташ туныкташ манын, кумло наре балалайкым, мандолиным, гитарым ола гыч кондыктен. Шуко ученик нине музыкальный ÿзгар-влак дене заман гына гына шокташ тунем шуын да концерт годым калык чоным кандарен. Илья Михайловичым музыкым пагалаш да тÿрлö инструмент дене шокташ тунемаш Пыргынде ял гыч лекше туныктышо Иван Яковлевич Дедюхин кумыланден.

Тӱҥ произведенийже-влак

Уло ял дене : ойлымаш ден очерк-вл. [Всей деревней : рассказы и очерки]. М., 1929. 68 с.
Уло ял дене : ойлымаш ден очерк-вл. [Всей деревней : рассказы и очерки]. Йошкар-Ола, 1955. 84 с.
Миллион-влак : роман [Миллионы]. Йошкар-Ола, 1959. 140 с.
Миллион-влак : роман [Миллионы]. Йошкар-Ола, 1996. 136с.
Ойпого : роман, пьесе, ойлымаш, статья-вл. [Избранное : роман, пьеса, рассказы, статьи]. Йошкар-Ола, 2007. 256 с.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже

Настоящее имя : рассказ / пер. Л. Кременского // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 187—193.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Исенеков В. Калык шӱмыштӧ ила// Ончыко. 1986. № 3. С. 89—92.
Николаев С. Илья Ломберский. Йошкар-Ола, 1996. 10 с.
Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 159-161.
Токмурзин Р. Писатель, туныктышо, поро ача // Ончыко. 1996. №5. С 108-114.
Иудова Л. Одо мландын роман озаже // Ончыко. 2006. № 5. С. 80—82. МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 217.
Рыбакова Е. Одо мландын сылнымут патырже. И. Ломберскийын шочмыжлан - 115 ий // Ончыко. 2011. № 7. С. 109-121.

Чап

СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1935).
Ленин орден.
«Пашаште чапланымылан» медаль.
Удмурт АССР-ын сулло туныктышыжо (1955)