Токмурзин, Илья Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

Илья Ломберский роман деч посна шуко ойлымашын авторжо. '''«Пакет дене"''' ойлымашыже марий литературышто граждан сар нерген возымо Иикымшепервый ойлымашла гыч иктыже. Тунам М.Шкетанын «Йошкар патыр», Шамыкайнын «Кидеш пычал кучен», А.Эрыканын (Акрейнын) «Йошкар партизан», Ш.Булатын «Телефон дене», Китнемаринын «Лӱмегож» да моло ойлымаш лектыныт. Тушто ме граждан сарым она шиж, ятыр годымжо эпизод-влак гына сӱретлалтыныт. И.Ломберскийын «Пакет дене» ойлымаштыжатойлымашыштыжат йошкар боец, совет патриот Изергин эл ончылно порысшым лӱдде шукта. Тыште автор сар жапыште салтак-влакын подвигым ыштымыштым, тушманлан ужалалтдымыштым сӱретлен ончыкта.<br />

Философский проблемым виянрак почын ончыкташ Илья Ломберский Кут разбойник нерген преданийым, сар нерген шарнымашым, тÿрлö сынан шонкалымашым пурта. Писатель шке мутсаскаштыже чыла тиде проблемым рашемден, лудшылан лийшын почын пуа.<br />

Ойлымашлаште ик эн тÿн шонымаш-тиде совет калыкын у илышым чонымыжо, толшо илышын косаж деч эрнен толмыжо. Совет власть лиймеке, кресаньык социализм дек мелын савырнен, тудо социализм деч посна шкенжын илышыжым нигузеат саемден кертын огыл. Вес шонымаш- пашам тыршен ышташ ÿжмаш. Вет уло вий ден тыршет гын веле лектыш лиеш. Тÿрлö озанлык пашаште шке вийлан веле ÿшанымаш шагал. Тидлан тунемаш кÿлеш. Эн тÿнжö- книга дене кылым кеч-кунамат кучыман. Мутлан, «Локтызо» ойлымашыште Йыван книгалан кöра лектышым кугум да шуко налеш. А тудым чылан юзылан шотленыт. «Теве «Мландым ÿяндыме», тидыже «Пакча паша», «Паренге» да монь…Ты книга-влакым кеч-кöланат лудаш кÿлеш, тунам вара пеш шуко локтызо лиеш»,-ойла Йыван.<br />

Ойлымашлаште Илья Ломберский тÿрлö койыш-шоктышан герой-влак дене лудшо-влакым палдара. Айдемын кеч-могай ойыртемжат южо ситуацийыште чотрак палдырна: южгунам геройын уда койышыжо сай семын шотлалтеш, южгунам сайжат келщыдыме лиеш. Айдеме веет янда огыл, тудын могай улмыжым тÿрыснек палаш нигöлан пуалтын огыл.<br />

['''[«Майтук»''']] (1927) ойлымашыште поян да незер нерген пален налына. Шамыкай – Калмаш ялыште эн поя ен. Яллан тудын суртшо веле тÿвыргö. Шамыкай кугыза – улан айдеме. Тудын пенгыдылыкшым йорло рвезе Василийын ÿдыр йодаш толмо годым ужына. Олнылан качымарий деч кугу оксам йодеш «Чын лÿмжö Кузьма» (1930) ойлымаште поян да незер йочан тунеммыштым ужына. Школышто йорло Кузьма деч ушан тунемше лийын огыл, а тудым шотлен огытыл. Эсогыл чын лÿмжымат ялыште шарныше иктат уке. Теве Кузьма, поян Пагуллан ÿмыржö мучкак пашамыштен, тарзе лийын илышыжлан, тазалыкшым веое огыл, шке лÿмжымат йомдарен да банкротыш, марий манмыла, Пангратыш савырнен.<br />

Эше ик онай образ – тиде Миклай. ('''«Справной ен»''', 1928). Ойлымашыште тудын тÿжвал тÿсшö тÿрыснек вашталтеш. Миклай шкенжым поян гай ончыкташ йöрата. Поян семын эре властьым вурса. А тÿжвал тÿсшö дене пояным нигузеак ок ушештаре: «Миклай ÿмырешыже сай йолашыже ыш лий, этрак кушкедалт пытыше дене коштеш. Ÿпшö ден пондашыжым нигунамат ок тÿред , огешат шер шÿргыжым мушкашат йöн уке». Погынымашкат шÿргым мушде, ÿпым шерде коштеш. «Справной еным» пырдыжгазетеш койдарен сÿретленыт: «Миеклай пырдыжыш онча, пырдыж гыч Миклайым весе, тудын гаяк Миклай онча. Коктынат чÿчалтыш вÿр гай икгаяк улыт: шинча йымалне лавыра, кеч паренгым шынде, ыштырат, мыжерат иктак…». Тиде сÿрет Миклайын чонжым пудыратен, шонаш таратен. Тылеч вара тудо йöршын вес ен лийын, вашталтын: «ынде тудым огытат пале: ÿпшым, пондашыжым чаткан гына шерын шынден, лавыражым нÿжен налынат, пылышыже тул гай йошкарген». Комсомолец-влак деч посна Миклаят кч улмыжым вашке умылен ок шукто ыле.<br />

Революций, Совет власть, колхоз огыт лий гын, '''«Мо лиеш ыле?»''' ойлымашыштыже И.Ломберский йодышым пуа. Тиде ойлымашын тÿн геройжо, Онтон, илышын чыла кочыжым пала – войнат, озанлык шолдыргымат тудын вачыжым пызырат. Онтонын ожнысо илышыжым кызытсе дене танастарашат огеш лий. Школышкат изишак веле коштын шуктен, вара поян пролан чодыраште ачаж ден коктын тупыштым пÿгыртеныт. Тышынк ачаже йол деч посна кодын. Онтон нимогай пайремым пален огыл, эре пашам ыштен: веет ешым пукшаш кÿлын. Герман сарыште тазалыкшым лунчыртыш. Колхозышкат эн ончыч возалте. Тыштат тыршымым чарнен огыл. Сай пашажлан пöлекымат кучыктеныт: «Шошо агаште стахановецла ыштымыжлан район гыч телефонным пöлеклышт».<br />

Писательын чыла серымыж гыч посна верым «'''Колымо ок шу»''' (1931) ойлымаш налын шога. Тиде илыш гыч налме произведений. И.Ломберский тудым дневник семын палемден. Автор дене Семон Герман сарыште пырля орланеныт. Семон нудна лийын гынат, пашалан вуйым шупшын огыл. Пашам йöратымыжак тудым у саманыште айдемышке луктеш.<br />

Илья Ломберский шке произведенийлаштыже илыш гыч герой-влакым ончыктен. Сÿретлыме образ-влак онай улыт. Нуно тÿрлö кумылым луктыт: кöжым чаманет, пеленже ойгырет, а кöжым шылталаш веле кодеш.<br />

Герой-влкын портретыштым автор тÿрлö семын лудшылан ончыктен.<br />

«Справной ен» гыч Миклайым Ломберский контраст йöн дене сÿретлен. Икымше гана тудым автор лювык семын ончыктен, а комсомолец-влакын Миклайым пырдыжгазетеш воштылмо деч вара тудо палаш лийдымын сай могырыш вашталтын. «Майтук» (1927) ойлымашыште Ломберский самырык йöратыше-влакым чевер саска дене танастарен возен.<br />

Тÿжвал портрет деч посна И.Ломберский геройын психологический портретшылан, шонкалымашлан, пÿртÿс сÿретлан, описанийлан тÿткышым ойырен. Чыла тиде палдарыше сомылым шукта. Автор ожсо илыш ситуаций дене лудшо-влакым палдара.<br />

Но ойлымашлаште психологизм келгыжак огыл. Тÿрлö ойлымашыште – тÿрлö ойго, куан. Утларакшым текстлаште каласкален кайимаш коеш. Сандене посна ик йодышлан тÿткышым ойырымо огыл. Ойлымашла гыч герой-влакын илыш пÿрымашышт икгай огыл: икте ÿмыр мучко йорло илыш дене йöслана, весе, колхозыш пурен, илышыжым тÿрыснек вашталта, уэмда. Автор сюжетлам ÿмбач гына ончыктен каен, герой-влакын чыла шÿм-чон шижмашыштым, шонымашыштым келгын огына уж. Посна ик проблемымат ойырен ончыктымо огыл.<br />

Произведенийласе жап дп кумдык нерген ойлаш шуко ок лий, писатель нуным посна ойырен ончыктен огыл. Но «пакет дене» (1927) ойлымаш нерген тыге каласен кертына: действий империалистический сар годым кая. Молот ойлымашым лудмо годым тыгай факт-влак шинчалан пернат: калык колхозы шпура, тÿшка озанлык пашаште тырша – действий-влак кодшо курымын 30-шо ийлаштыже эртат.<br />

Южо вере каласкалышын образше авторын образше гоч ончыкталтеш, тудо шкежак кугу рольым модеш. Коллетивизаций жапысе неле илышым, ту пагытын ситыдымашыжым лудшылан сÿретла. Авторын самырык пагытше лач тиде жаплан логалын.<br />

Тыгак ме тунамсе калык йÿла дене палыме лийына. Майтукым Васлий деч йÿкшыктараш манын, мом гына мужедше-влак ыштен огытыл: «Шÿведыш шинчалым Майтуклын йÿкташ толашат. Пöртыштö уло арвер-влакым алмаштарен пытарышт – Васлийынат ушыжо садыгак алмаштаралтше манын тöчышт» («Майтук»). Йöратымаш – тиде юзо вий. Тудым, шÿведыктен, йöрташ ок лий, конгасе тул огыл. А тиде тул кажне йöратышын кöргыштыжö, шÿмыштыжö ила.<br />

Писатель мурымат кучылтде кодын огыл. Кажне ойлымашым муро дене сöрастара. Марий калык ойгыштат, пайрем годымат эре мурен, кеч тыге илышыжым куштылемдаш тöчен. Теве «Справной ен» ойлымашыште рвезе-влак, погынымашыште улшо-влакым сотарен, тыге мурат:<br />

Ваштар ялын паша шуко:<br />

Мландым кенеж гоч пайлат.<br />

Мландым пайлен огыт шукто,<br />

Аракам лöкен вел кият…<br />

Южо ойлымаш кумданрак да келгынрак каласкалыме дене повесть деке лишкырак шога. Акрет годсо фольклорысо йомак ден притчымат ушештара. Чÿчкыдынак ойлымашым новелле деч ойыраш огеш лий.<br />

Ойлымаш жанр пелен новелле йыгыре да ваштарешат шинчнш. Илья Ломберскийын чыла возымо пашаже кÿчык, раш. Геройын кöргö да тÿжвал портретше нерген кугунак каласыме огыл. Автор калык илыш гыч посна ик виян эпизодым налеш да лудшылан сÿретлен пуа…пуа.<br />