Марий калыкын шочмыжо

Икымше тӱжем ий тӱҥалтыш марте акретсе кугезына-влак эре вашталтын, вес калык дене лугалтын, вер гыч верыш кусныл иленыт. Туге гынат нуно весе-влак деч ойыртемалтше, посна калык семын чумыргаш тӱҥалыныт. Нунын шке йӱлашт, шкаланышт келшыше тӱвырашт пеҥыдемын. Тидым пылыштӱҥ воктен сакыме оҥго гыч, оҥым сӧрастарыше арвер да моло пале гоч ужаш лиеш. Марий мланде кок археологический историко-культурный тӱшка коклаште верланен:

. Ананьинский тӱшка – Юл, Чолман коклаште, тудын негызеш азелинский культур вияҥын;
. Городецко-дьяковский – Кӱшыл Юл да Ока коклаште.

Тиде жапыште первобытно-общинный строй шаланаш тӱҥалын. Икымше курым тӱҥалтышыштак «Калык-влакын кугу куснылымаш» (Великое переселение народов) чодыраште да чодыран степьыште илыше племена-влакымат авалтен. Ошман мландыште илыше калык городецкий культур калык тӱшкам Йӱдвеке – Шур, Ока, Юл деке поктен. Тыге нуно Юлын шола серышкыже толын лектыт, Вӱтла гочын Кугу Какшаныш шумеш шарлат. Ты жапыштак Виче кундем гыч Кугу да Изи Какшан деке азелинец-влак толын лектыт. Археолог-влак тыге шотлат: 1-ше тӱжем ийын 2-шо пелыштыже, городецкий да азелинский племена-влакын ваш варналтмышт дене акретсе марий тукым шочын. Тидын нерген Чыкма ваштареш, Юлын шола серыштыже мумо Изи Ахмыловский, Морко кундемысе Шоруньжаште мумо тошто ӱзгар-влак, Киров велын кечывалвелныже Шынчара кундемыште мумо Кубашевский тошто илем олмо да моло археологический памятник-влак ойлат. Нуно городецкий да азелинский калыкын йӱла ойыртемжым арален коденыт.

Акретсе марий калыкын кок тӱрлӧ культур гыч шочмыжо курык да олык марий-влак кокласе ойыртемлан тӱҥалтышым ыштен. Курык марий-влак городецкий калык дек утларак лишыл улыт, а олык марий-влак – азелинский дек.

Акрет марий-влакын илыме кумдыкышт

Черемис-влакын илыме верышт кызытсе Марий Элын мландыж деч касвел да кечывалвел-касвел могырым кумдарак улмаж. Нуно Вӱтлам да Вӱтла-Виче эҥер коклам веле огыл, тыгак Вӱтлан касвел могыржымат айленыт улмаш. Тыге нуно Унчо эҥер воктене меря племена-влак дене пошкудо лийыныт. Марий-влак Юлын кок серыштыже иленыт. Нунын мландышт Озаҥ деч Ока эҥерын аҥже марте шуйнен. А кечывалвелне кызытсе Курыкмарий кундемыште веле огыл, тыгак йӱдвел Чувашийын мландыштыжат иленыт. Йӱдвел чек Киров велысе Какшар ола воктене эртен.

Родо калык кыл

Акретсе марий калкыкын шочмо жапыште, мемнан эран I тӱжем ий мучашыште – II тӱдем ий тӱҥалтышыште, родо-тукым финно-угор племена-влак дене вашкыл кӱрылт шуын. Кугезына-влак лач лишыл пошкудым – мордвам, удмуртым, Юл кундемыш керылт пурышо тюрк-влакым гына сайын паленыт.

Тиде акретсе жап гычак марий йылмыш тюрк шомак-влак (калык, эрык да т.м.) пураш тӱҥалыныт. Марий айдемын тужвал тӱсшат, чурий сынжат утларак монголлан келшышын вияҥын.

Кугезе марий-влак финно-угор калык йӱлаштым араленыт гынат, тюрк калыкын илыш йӱлаже шыҥенак пурен. Кечывалвелысе кундемлаште калык булгар-влак дене лугалтын, верын-верын нуным йӱдвел могырыш шыгыремденыт.

Марий-влакым шегыремдымаш

Кугезе марий-влакын первобытный илышышт пеш эркын шаланен. Нуно шке кугыжанышым чумырен кертын огытыл. Тыге тӱҥалтыш гычак марий калыкым неле пӱрымаш вучен. Ты жапыште марий мланде воктен утларак тале, утларак виян сарзе-влак иленыт. Нуно марий айдемым шыгыремдылаш тӱҥалыныт. Хазар-влак, Юл да Чолман воктен илыше булгар-влак, татар-монгол-влак марий мландым шке кид йымакышт налыныт. А касвел могырым славян-влак толын шыгыремдылыныт. Ожнысо марий калык шуко чотан лийын да кумда мландым айлен. Но нуным эрвел гыч тюрк-влак шӱкеныт, касвел могырым славян-влак поктылыныт. Садлан нуно шагалемыныт да илыме мландыштат иземын.