Вишневский, Семён Алексеевич

Семён Алексеевич Вишневский
Семён Алексеевич Вишневский
	Семён Вишневский
Шочмаш дене лӱм	Семён Алексеевич Вишневский
Шочын	1920 ий 23 ага
Шочмо вер	Марий автоном область, Юлсер кундем Черкысола ял
Колен	1990 ий 29 ага (70 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем;
Тыршымаш алан	почеламутчо, прозаик, кусарыше, журналист, серызе, новеллист
Чап пӧлек да премий	Марий АССР-ын Калык почеламутчыжо (1969), Марий АССР-ысе С.Г. Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премий (1983), Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1953,1990)

Семён Вишневский (Семён Алексеевич Вишневский) (1920 ага 23, Юлсер кундем, Черкысола ял — 29 ага 1990, Йошкар-Ола) — марий серызе, почеламутчо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1951), Марий АССР-ын Калык почеламутчыжо (1969), Марий АССР-ысе С.Г. Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше (1983), I степенян Ачамланде сар, Калык-влакын Келшымашышт да Йошкар Шӱдыр орден-влакын кавалерже, 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Ӱмыргорно

Юлсер кундем Черкысола (кызыт Памар) ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. 20 ияш годымжак Совет Армий радамыш ушнен да сарыштат кредалаш пернен. Лач тиде шучко жапыште тудо поэт семын чапланен. Паша корныжо тӱвыра министерстве, «Пачемыш» журнал редакций, писатель ушем дене кылдалтын. Тудын коло утла книгаже марий да руш йылме дене лектын. Тушто Шочмо Эл, марий калык, пӱртӱс поянлык, пелед тӱзланыше кундемын сылнылыкыштым сӱретлен ончыктымо. Возымыжым украин, эстон, белорус, суас, венгр, болгар, финн, да моло калык-влакын йылмышкат кусарыме. 1969 ий гыч Марий АССР-ын Калык почеламутчыжо. 1983 ийыште Марий АССР-ысе С.Г. Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше лийын.

Илыш корныжо да творчествыже

Семен Вишневский илыме ӱмырыштыжӧ шукым ужын, шучко сар корным эртен, тыныс илышын тамжымат сайын пален. Тудын илыш-корныжо, илыш пӱрымашыже, илыш сугыньжо тыгай шонымаш гыч лектын:

Ачием мылам тыге ойлен:
Лач йолгорнышто шагал пурак,
А лектат кугорныш, савырнен,
Ошемеш шижде шем тувырат.
- Рокемат кугорнышто, - ит ман.
Ит коран йолгорныш кенета.
Шем рокеш шочеш вет ош шыдаҥ,
Кӱ полатым мланде ден ыштат.
Иктым шарне, эргым, тый эртак:
Ит кышкылт виетым мардежеш…
Южо еҥ пасум гына эрта,
Илышыже ӧрдыжеш кодеш.
Ыҥлышым чыла, илен-илен,
Шерым-кочым ужым ятырак.
Таче ынде сайын мый палем:
Неле корно ден каяш куштылгырак.

Тудым поэт «Ачием мылам ойлен» почеламутыштыжо варажым ончыктен. Илыш сугынь шӱмеш возын, тудым шарнымыже, тудым шотыш налмыже Семен Вишневскийлан шонымашкыже шуаш ушан эҥертыш лийыныт. Тудо марий калык поэт марте кушкеш, садлан тыге ойлашат праваже лиеш:

Мый пиалан улам – марий айдеме,
Марий чодыра лоҥгаште кушшо еҥ,
Моктен мурем нӧлталтше кумыл дене
Родной эл дене пырля Республикем
(«Республикем»)

Поэтын шочмо верже Волжский район Помар кундемысе Черкысола ял. Шочмо кундемыште – йырваш чодыра да алан, кумда пасу да келге корем-влак. Тудыжым кӱтӱчӧ рвезе кече еда ужын. Ик могырым – пӱртӱсын поянлыкше, моторлыкшо, вес могырым – нужна, кӱтӱчӧ илыш. Но рвезе кушкын, ушым поген, илышым умылаш тыршен, тунемын да кугу айдеме лияш шонен. Тыге кончен кӱтӱчӧ Семенлан ончыклык илышыже. Рвезе шке таҥаш йолташыже-влак дене икте дене ойыртемалтын: кечыгут шомакым пелештыде шонен коштын кертын, вара шонымашыжым кагазеш возалтен. Садлан кидыштыже сола дене пырля эреак книга лийын: то А.Пушкинын, то И.Тургеневын, то А.Чеховын. Южгунам марий писатель-влакынат сылнымут аршашышт верештын.

С.Вишневский сылнымут литератур деке кумылан кушкын, поснак поэзийым йӧратен. Эше тӱҥалтыш классыштак, рвезын нылымше классыште тунеммыж годым, теве мо лийын (тудо ӱмырешлан ушешыже кодын):

Ик кечын… шокшо вургем укелан кӧра мӧҥгыштӧ шинчем, шке орлыкем нерген, пӧртым йоҥгалтарен, уло йӱкын мурем…
Туныктышо Н.И.Иванов мемнан деке толын да мыйын ойлен мурымем пӧртӧнчылнӧ колышт шоген улмаш…
Школышто ормаш паша лийын кайыш. Перемен годым мыйым йолташем-влак пырдыжгазет деке намиен шогалтышт.
- Тиде почеламутым тый возенат?
А вет мый нимогай почеламутымат возен омыл. Нуно ышт ӱшане.
Шойыштат, молан вик от ойло манын, мый декем пижедылаш тӱҥальыч. Мыйын шинчавӱдемат лекте. Тыгодым мемнан деке Николай Иванович толын шогале да каласыш:
- Семен чыным ойла, почеламутым тудо возен огыл, мурым гына мурен. Мый колышт шогенам да возен налынам, шомакшым пырдыжгазетыш пуэнам…
Тылеч вара ятыр ий эртен. Но Николай Ивановичым мый алят яндар шӱм дене шарнем. Почеламут дене кеч-куштат эн лишыл шӱм йолташ лийын кодын…

«Коден кӱтӱм, каяш Йошкар-Олашке латкуд ияш йоча мый тарванем»

С.Вишневский ялысе школым тунем лекме деч вара Помар шымияш школышко кошташ тӱҥалеш, тудым пытарымеке, ик ий наре Провойышто (Звениговышто) верланыше «Красный волгарь» заводышто столярлан тунемеш. Умбакыжат шинчымашым налаш шонымаш тудым Йошкар-Оласе музыкально-театральный техникумыш конда.

Рвезе, шочмо ялжым коден, первый гана тора корныш лектеш, садлан ойырлашыжат куштылго лийын огыл:

Ял мучашке лектын шумо годым
Уэш ялемым ончалде шым керт:
Вет тушто мыйын йолташ-влак кодыт.
Кодеш – кеч шӱкшӧ –
Шочмо-кушмо пӧрт… -

тыге шарнен воза поэт автобиографий сынан «Мӱндыр корно» поэмыштыже.

Музыкально-театральный училищыште тунемме жапыште С.Вишневский музык, искусство, сылнымутан литератур деке шӱмаҥеш. Лӱмлӧ композитор, музыкант-влак тиде учебный заведенийыште пашам ыштеныт. Нунын коклаште А.И.Искандаров, Н.А.Сидушкин, Я.А.Эшпай… Училищыште ончыклык актер-влакымат ямдыленыт. Семен дене ик жапыште тунемыныт И.Россыгин, Г.Пушкин, А.Страусова… Марий театр йол ӱмбак шогал шуктен… Олаште литератур илыш шолын. С.Чавайн, Н.Мухин, М.Шкетан, Шабдар Осып да моло лӱмлӧ писатель да поэт-влак дене пырля самырык вий сылнымут тӱняшке толеш. Артист лияш ямдылалтше рвезе поэзий деке утларак шӱмаҥеш.1936 ийыште, тунемме жапыштак, «Теле кече» первый почеламутшо Звениговышто лекше «Марий пролетар» газетеш савыкталтеш. Тылеч вара кумылаҥше поэтын «Шӱшпык», «Скрипка», «Лирика» почеламутшо-влак шочыт. Садлан музыкально-театральный училище деч вара тудо шке вийжым «Марий коммуна» газет редакцийыште тергаш тӱҥалеш. 1940 ийыште коло ияш рвезе Йошкар Армийыш служитлаш кая.

Сар да поэзий. «Тышакын кодын рвезылык жапем»

Сар корно С.Вишневскийын кӱчык лийын огыл. Фашист войскан мемнан элыш керылт пурымыж годым тудо границыште служитлен. «Жлобин лишне пурышна ме бойыш, шем тушман ваштареш атакыш коштынна»,- возен поэт варажым. Тудын частьше Белоруссий мланде вошт пеш неле бой-влак дене чакнен толын. 1942 ийыште С. Вишневский Москваште военно-политический училищым тунем пытара да адакат фронтыш кая, а 1944 ийыште, офицер школым тунем лектын, Ленинградым аралымаште кучедалеш, нелын сусырга, тидыже 1945 ий январьыште лийын. Тудо пел ий наре госпитальыште лиеш. Тушман дене лӱдде кредалмыжлан офицер С.Вишневскийым Йошкар Шӱдыр орден да «Лӱддымылыклан» медаль дене наградитлат.

С.Вишневскийын сар корныж гыч эпизодым кондена:

«Салтак-влак ий ӱмбалне киеныт. Тораштырак лейтенант Вишневский, командирын полышкалышыже, верланен… Семен Вишневский чынак самырык – улыжат коло кум ийым илен ош тӱняште. Туге гынат йоча пагытше, чарайолын модын-воштыл куржталме жапше путырак шеҥгелан кодмыла чучеш, пуйто тудлан коло кумыт огыл, а нылле ият эртен. Мом ыштет, сар титакан, уш-акылым пеш вашкен шынден, илыш лончым умылаш туныктен…

Шарнем: кум шӱдӧ утла меҥгым луман корно дене ошкылна. Вачым вещмешак, патрон, гранат ден винтовко шупшыт. Кече чотрак ырыкташ тӱҥалынат, лум вола, каяш йӧсӧ. Тыгай годым командирын поро шомакше эм деч коч кӱлеш. Лейтенант шкежат ноен, туп-ваче чылт пӱжалтын, гимнастерко могыр воктен пижын гынат, салтак-влаклан полшаш вийжымат, мастарлыкшымат ок чамане, тӱрыснек пуа. Иктылан тамакым пӱтыра, весылан портышкемым кугурак дене вашталта, а чылалан почеламутым лудеш, сылным, куандарышым: шочмо эл, ава, йӧратымаш нерген. Салтак-влак нойымымат мондат, кужу корнат эре кӱчыкемеш.

Тушман тиде вер гыч чакнаш шонен огыл, очыни. Дотым, дзотым ятыр ыштен, келге окопым кӱнчен, мландышке миным шылтен оптен. Кеч-могай вер гыч лишем – немыч-влак автомат гыч пулям йӱр семын шӱведеныт, а йолйымалне трук мине пудешт каен.

Командир сусырген, младший лейтенант Иван Рудометов геройла колен…

- Йолташ-влак! Атакыш! – кынел шогалын, Семен Алексеевич кычкырале да нигӧ деч ончыч тушман ӱмбак автоматым виктыш. Оҥ ден оҥ, штык ден штык ваштареш лийыч. Кӧн шӱм-кылже пеҥгыдырак, кӧн шинчаже пӱсырак, кӧн йыжыҥже луш ок лий? Немыч-влак ышт чыте, савырнен куржыч. А тушманын орудийже алят ок лыплане, мине почеш миным, снаряд почеш снарядым кышка. Вишневский салтак-влаклан мландӱмбак возаш веле огыл кушта, тудо шӱм-чонжо дене шижеш: мыняр жап кияш да кунам вес верыш тарванен куржаш кулеш. Тушманлан угычын залп дене лӱяш куд-шым секунд ямдылалтман. Тидыжак совет салтак-влакым утарен. Почеламутым возышо еҥ гына тынар кучык жапым уш дене шотлен моштен. Вишневский бой гыч нигӧ деч почеш лектын. Илыше кодмылан да тушманым сеҥымылан салтак-влак куанен воштылыныт. Семен Алексеевичым «мемнан командирна» маныныт, а командований тудым «За отвагу» медаль дене наградитлен». (Владимир Савицкийын «Ночь перед рассветом» книгаж гыч налме.)

С.Вишневский сар жапыште творческий корныш пеҥгыдын шогалеш. Кучедалме тул коклаште тудын йӱкшӧ вияҥеш, пеҥгыдемеш. 1943 ийыште «Фронтовой корно» луман первый сборникше савыкталтеш. Тушко латшым почеламут пура. Тудын лирический геройжо сеҥымашлан ушана:

Ме сеҥена!
Мемнан тиде мланде!
Сеҥаш вӱр фашизмым
Ӱжеш элна мемнам
(«Ме сеҥена»)

Тиде кредалме корнышто салтак шкет огыл. Тудын боевой йолташыже уло. Тудо кеч-куштат пеленже – тулыштат, вӱдыштат кидше гыч ок воч боевой винтовкыжо («Боевой йолташем»). Салтак кумылым серыш-влак нӧлтат, кредалаш вийым пуат («Миена», «Вучал, сеҥен мием»).

1943 ийыште возышо моло фронтовик семынак С.Вишневский Йошкар-Олашке писатель-влак погынымашке толеш. Шочмо кундемыш толмыж нерген тудат почеламутым воза. «Родной олаште» лӱм дене тудым «Марий коммуна» газетеш печатлат. Вара почеламут поэтын кокымшо («Эрвел мардеж», 1944) сборникешыже «Уэш Йошкар-Олаште» лӱм дене лектеш. Шке еҥ-влак коклашке, шочмо-кушмо верлашке верештмыжлан поэт куана, уремыште эртыше кажне еҥ дене саламлатмыже шуэш.

Сборник кок ужашан. Икымше ужашыш («Сар деч ончыч») сар деч ончыч возымо почеламут-влак пуреныт, автор тыныс илыш, поро шонымашан йолташ-влак нерген воза, М.Казаковлан, И.Осминлан почеламут-влакым пӧлекла.

Поэт шочмо кундемын пӱртӱсшым мокта («Чодыра лоҥгаште»). Кечыгут чодыраште кайык-шамыч мурат, ӱдыр-каче тушко погынен толыт. «Теве могай сылне илыш ыле сар деч ончыч», - пуйто ойла автор. Але теве тудо «Теҥыз» дене чеверласа (А.Пушкин семын), тушко угыч толаш сӧра. «Скрипка» лӱман почеламутым Западный Украина ден Западный Белоруссийым сар деч ончыч утарымылан пӧлекла. Ынде тушто скрипка ойган семым огыл, эрык мурым шокта.

Кокымшо ужаш «Фронтышто» маналтеш. Тыгай лӱманак почеламутышто поэт салтакын кужу корныж нерген ойла: запад велке, Рига, Таллин вошт лекман кугу сеҥымашке. Поэт тыгак тудын семынак фронтышто кредалше М.Калашников, М.Казаков, В.Чалай, В.Элмар, И.Пайдыганов йолташыже-влакым чапландара, айдемын чон моторлыкшым почын ончыкта.

1944 ийыште С.Вишневский «Шӱмем ӱжеш» поэмым воза. Тиде кум ужашан изи гына поэме. Тушто автор войнан мучашдыме нелылыкшым ончыкта, совет салтак-влакын шочмо-элым йӧратымыштым, тушман дене кредалмаште пеҥгыдылыкыштым сӱретла. «Шӱмем ӱжеш» поэме 1946 ийыште лекше тыгаяк лӱман сборникыш пура. Тусо почеламут-влакат тӱҥ шотышто сар жапыште возалтыныт. Нунын коклаште «Почын веле шуктышым окнам», «Ленинград ӱмбалне йӱд», «Мардеж балладе – поснак ойыртемалтыт.

«Ленинград ӱмбалне йӱд» почеламутышто автор олам аралаш толшо салтакым ончыкта: йӱд, йӱр, пычкемыш. Жапын-жапын прожектор-влак олам волгалтарат. Но

Йӱдвошт
Йӱр вошт
Ленинградым
Чарныде ончен шогем, -

манеш салтак. Вет тудо Ленинградым арала!

«Мардеж» балладыште пӱртӱс вият мемнан салтак-влаклан полша манын, автор ончыкта. Йӱштӧ мардеж фашист-влакым кылмыкта. Почеламут тӱҥалтышыште лу-лучко фашист корно дене кая. А почеламут мучаште:

Корно дене мардеж веле
Ынде шкетын кургыжеш.

Авторын сар жапысе творчествыжым иктешлен, тидым каласаш кӱлеш: поэт почеламут-влакшым неле фронтовой илышыште возен, туге-гынат шке йӱкшым муын – тудын творчествыже ончычак палемдалтше лирика корно дене вияҥ толын толын.

Тыныс илыш

1945 ий кеҥежым, госпиталь деч вара, С.Вишневский Марий кундемыш пӧртылеш, ик жап колхозышто пашам ышта. 1947 ийыште угыч «Марий коммуна» редакцийыш толеш. 1948-1952 ийлаште Марпединститутын йылме да литератур факультетыштыже тунемеш. Аудиторийлаште творческий илыш шолын. «Моло деч кугурак ийготан нине литератор-влакын тунемме пагытыште факультетысе сылнымут кружокын пашаже поснак ылыж кайыш. Нунын почеламутыштым, моло возымыштым лудмо, лончылымо кас лиеден», - шарна В.Т.Тимофеева.

Институт деч вара С.Вишневский радиокомитетыште редакторлан пашам ышта. 1953-1958 ийлаште марий писатель-влак ушемын ответственный секретарьже лиеш, вара республикын тӱвыра министерствыштыже инспекторлан ятыр ий шога, 1966-1968 ийлаште «Пачемыш» журнал редакцийыште, вара адакат писатель-влак ушемыште тырша. 1973 ийыште пенсийыш лектеш. Но моло писатель-поэт семынак творческий пашажым пытартыш кечылаж марте огеш кудалте. Ий гыч ийыш икте почеш весе книгаже-влак марла да рушла Йошкар-Олаште да Москваште печатлалт лектыт.

С.Вишневский кӱшнӧ ончыктымо книга-влак деч посна лудшо-влаклан «Шӱм гыч шӱмыш» (1957), «Тыйын лӱмеш» (1962), «Йӧратем» (1964), «Ӱшанем» (1970), «Рвезылык сем» (1973), «Шӱм волгыдо» (1980), «Шулдыран муро» (1983), «Шарналтыме муро» (1990) да моло дене палыме лийыт. Чыла тиде сбор

деч ӧрдыжтӧ шоген кертын огытыл. Но лудшо-влак тудым поэт-лирик семын палат. Шочмо эл, тудын поян пӱртӱсшӧ, шочмо калыкше, келшымаш да йӧратымаш – нине тема-влак поэтын почеламутлаштыже тӱрлӧ могыр гыч, тӱрлӧ семын ончыкталтыт. Ий гыч ийыш поэтын мастарлыкше кушкеш, лудшын кумылжым тарвата, да тудо у деч у йӧным кычалеш.

Теве «Шӱм гыч шӱмыш» книгажым налаш. Тудын ончылмут семын возымо тыгай лӱманак почеламутыштыжо «шӱм гыч шӱмыш ик мутем шуэш гын, пиалан лиям мый тидланат» манеш автор. Тудо шке возымашкыже шуын.

Поэтын возымо произведенийже-влак кокла гыч поснак сюжетан почеламут-влак ойыртемалтыт. Айдемын илышыж гыч иктаж-могай ойыртемым налын, тудын негызеш тичмаш образым сӱретлен ончыкта. Мутлан «Кочай» почеламутыштыжо шоҥго колхозник пасушко озым кушмым ончаш лектеш. Ожнысо илышыжым шарналтен, кочан логарышкыже кочо комыля толеш, но тудым колхоз пасу куандара, вет тиде пасун озажлан тудо шкенжымат шотла. Мутат уке, ожнысо марий кресаньыклан йол ӱмбак пеҥгыдын шогалше колхозлаште илыш каньыле лийын:

Кочамын чал пондашыжым
Лыжга мардеж вӱчка.
А кӱшнӧ – пыл пундашыште –
Турий мурен чӱчка, -

Кочан куан кумылжым почын, мучашла почеламутшым автор.

Сборникыш тӱҥ шотышто лирика сынан почеламут-влак пуреныт. Автор шочмо эл, пӱртӱс нерген воза, тиде сӱретым айдемын илышыж дене кылда. Мутлан, ош куэ нерген почеламутым шуко поэт возен. Но С.Вишневский тиде темым шке семынже почын. Тудын куэже рвезылыкым, первый йӧратымашым шарныкта:

Кӧм от вашлий рвезе годым, таҥем,
Кушто ок лий йолташет?
Но кӧм-гынат утларак пагален,
Жап эртымек шарналтет.
(«Ош куэ»)

Поэт еҥ-влакын шӱм-чон моторлыкыштым, нунын поро кумылыштым почын ончыкта. Тидын нерген «Тыйын лӱмеш» да моло сборниклашкат пурышо почеламут-влак ойлат.

Поэт-лирик С.Вишневский еҥ-влакын ваш-ваш келшымашышт, йӧратымашышт нерген кугу чон шижмаш дене воза. Лачак тыгай почеламут-влак мурышко савырненыт. Тиде чылан палыме «Натале», «Ял мучаште», «Ик ӱдыр ялыштем ила», «Тыйын лӱмеш», «Тол, йӧратымаш», «Кеҥеж эрдене» да моткоч ныжылге «Тылат», тудлан пеш сылне семым Э.Сапаев возен:

Тылат, йӧраталме, мондалтдыме, лишыл,
Шӱмем, йӱлалтарыше шерге тулан,
Пеледыш аршаш гай мурем мыйын лийже,
Вет тудо, таҥем, пӧлеклалтын тылат.

Нине муро-влаклан талантан марий композитор-влак К.Смирнов, А.Искандаров, А.Эшпай, Э.Сапаев, Е. Волков, И.Молотов да молат семым возеныт.

Келшымаш, йӧратымаш – айдеме илышым волгалтарыше, эреак кумылаҥден шогышо кугу вий. Икте-весым пагалымаш, йӧратымаш – илышыште эн кӱлешан. Тудо мыланна чыла нелылыкым, йӧсым сеҥаш полша. Тиде шонымаш поснак авторын «Йӧратем» сборникыштыже палдырна. Йӧратымаш тема тушто тӱҥ верым налын. «Ик кечымат илен ом керт тӱняште йӧратымаш ок лий гын пеленем», - манеш поэт. Поро, келге йӧратымаш кече гай ырыкта, илышым волгалта, пиалым конда. («Йӧратем», «Таҥем чоя»).

Поэт шолын шогышо илышым, тудым тӱзатыше айдемым, шочмо-кушмо элым моктен мура. Шочмо кундемын тӱзланымыжым келгынрак, сылнынрак ончыкташ поэт чӱкыдын пӱртӱс сӱретым кучылтеш. Мутлан, «Шошо» почеламутышто сад-пакча пеледме шошо толмым веле огыл, илыш уэммым ончыкта:

Да, йолташ-влак, шошо мемнан элыш
Кажне ийын самырык толеш.

Пӱртӱс темылан поэтын мурышко савырныше ик почеламутшым палемдыман – «Кеҥеж эрдене»: «Мӱндырнӧ кече лектеш, шыргыж кынелеш, шудышто лупс шӧртньын йылгыжеш». Ӱдыр ден рвезе чапле шурным ончен-куштеныт, садлан нуно, куанен, каласен кертыт:

Ой, могай сае, ой, могай сае
Илышнаже пеледеш, -

манеш автор.

Шочмо кундемын пӱртӱс сӧраллыкшым поэт моло почеламут-влакыштат ончыкта. Тидым ме «Ӱшанем» книгашкыже пуртымо «Ужар тӱс», «Кӱдыроҥгырым рӱзалын», «Шошо эрдене», «Шыже сӱрет» да моло почеламутлаште ужына. Шочмо кундемжылан автор моткоч сӧрал корно-влакым пӧлекла:

Кӱдыроҥгырым рӱзалын,
Шошо порын шыргыжеш.
(«Кӱдыроҥгырым рӱзалын».)

Але:

Кӱсле кылла койын, кава гыч
Чымалтын йога шыже йӱр.
(«Шыже сӱрет».)

Нуным возымыж годым автор калык сылнымут творчествылан, тӱҥ шотышто муро-влаклан, эҥерта:

Кӱзалальым – курык,
Волалальым – олык.
Ошкылал колтышым
Вӱд воктен.
Ок шокто муро,
Ок кой ош солык,
Кандалге вӱдат
Шинче шемем.
(«Кӱзальым – курык»)

Марий поэт-влак почеламут возымо у формым – ныл-кандаш корнан кӱчык произведенийым кучылташ тӱҥалыныт. Нуно калыкмутым шарныктат: кӱчыкын каласыме «шулдыран мут» гай улыт. Поэт-влак айдеме койышын тӱрлӧ могыржым, илышын кочо-тамлыжым, ушеш кодшо строкалашке шыҥдарен ончыктат. Марий сылнымутышто тиде жанрым пагалыше-влак коклаште С.Вишневският улеш. Тудын кӱчык почеламут-влакше келге шонымашан, шулдыран ойсавыртыш гай улыт:

Пиал толмым пӧртыштет ит вучо,
Тудын верчын лек тый кредалаш.
А уке гын шкендым ӱмыр мучко
Тӱҥалат шудалынак илаш.

С. Вишневскийын сылнымут поянлыкыштыже эше ик ойыртемым ончыктыман — тиде мыскара сынан почеламут ден басне-влак. Поэт ятыр жап «Пачемыш» журнал редакцийыште пашам ыштен. Садлан тудын творчествыштыже мыскара ден койдарчык сынан почеламут-влак улмылан ӧрман огыл. Тудо мемнан илышыште улшо турлӧ экшык- влакым пытараш полша, тыгай койышан еҥ-влакым почкалтара: його ден арамлогарым, йӱшӧ ден моктанчыкым, еҥ кӱшеш илаш шонышым, т. м. Тыгак келшымаште, йӧратымаште, еш илышыште улшо тошто койышым тӱжвак луктеш. Тыгай кӱчык почеламут-влак тудын сборниклаштыже шукыж годым посна раздел дене савыкталтыт.

У романым возен Лудо,
Лудым, но моткочак лудо, —

шӱкшын возышо писатель йолташыжым воштылеш поэт кок корнан почеламутышто.

Ик шотшо ден, йӧратымаш
Пун гай куштылго улмаш.
Кӱ гай неле улмыжым
Вара гына мый умылышым, —

мыскара семын ончыкта тудо куштылго огыл еш илышым. Тиде кок изи почеламут «Рвезылык сем» сборникын «Изи чӱчалтыш-влак» разделыш пуреныт.

Але теве могай пашаеҥ-влакым «пӱшкылеш» автор:

Зав кабинетыште коштеш,
А секретарь: «Уке, — манеш, —
Кастене йыҥгыртатыза».
Трупкам кастене мый налам
Да саде йӱкымак колам:
«Кудале ала-куш оза».
(«Шефым арала»)

С. Вишневский почеламут дене гына огыл, прозо денат шагал огыл возен.

1944 ийыште лекше «Эрвел мардеж» сборникышкак автор прозо дене возымыжым пуртен. Тиде — фронтысо илыш нерген ныл очерк. 1955 ийыште «Ик олаште» ойлымаш книгам савыктен. Тушто автор адакат cap жапысе событий-влакымат сӱретла: «Вашлиймаш», «Гвардий рядовой». Кокымшо ойлымашыже белорус рвезе Василий Лавренчукын подвигше нерген каласкала. Тудо тушман кидыште улшо олашке раз¬ведчик семын кая да пеш кӱлешан сведений-влакым конда. «Вагонышто», «Клава», «Шӧртньӧ кид», «Родо» ойлымашлаште cap деч варасе ял илыш нерген ойла. Нуно содержаний дене оҥай улыт, автор куштылго йылме дене воза да кӱлешан проблеме-влакым тарвата.

С. Вишневский шуко почеламут ден поэмыжым рушла печатлен луктын. Москва ден Йошкар-Олаште тудын лу наре кусарыме сборникше лектын: «Родное раздолье» (1953), «Снова лето» (1959), «Память» (1979), «Веселые стихи» (1986), «Звездопад» (1989)... Нуным кумдан палыме руш поэт-влак С. Поделков, Г. Пагирев, С. Мака¬ров, А. Казаков да молат кусареныт.

Эпический сынан произведенийже-влак

Поэтын илыш умылыма- шыже келгемме, мастарлыкше вияҥ кушмо семын тудын поэзийже эпический сыным налеш. Поэт кугу жанран поэзий деке утларак кумылаҥеш. Тыгай произведений-влак авторын мастарлыкше кушмым, илышым, кумдан налын, иктешлен моштымыжым, раш образ-влакым чоҥымыжым ончыктат. Икте почеш весе шочыт тудын «Пиал» (1955-1957), «Ош йӱксӧ» (1962), «Митяй ден Витяй» (1968), «Ӱшанем» (1970), «Мӱндыр корно» (1972), «Рвезылык сем» (1979), «Кочам ойлен» (1990) да моло поэме-влак. Нуно поэтын талантше турлӧ могыран улмыжым ончыктат.

С. Вишневский «Мӱндыр корно» поэмыжым «Рвезылык сем» сборникеш савыктен. Поэмым кугу романтический шӱлыш дене возымо, рвезе жапын семже, шӱлышыжо чонеш пижше, шонаш таратыше, волгыдо, кеч нелылыкат тушто шуко лийын.

Поэмыште «марий интеллигенцийын кушкын толмо корныжым, личность культын озаланымыжлан кӧра марий интеллигенцийын кугу эҥгекыш логалмыжым вием шутымо семын ончыкташ шонем. По¬весть 1934—1955 ийлам авалтышаш...

Мӱндыр корно... Латныл ияш йочалан Помар ял гыч Йошкар-Олаш шумеш корно кужун чучын. Но мый повестьым «Мӱндыр корно» манын вес шот дене лӱмденам. Айдемын илышыже — чынже денак мӱндыр корно. Тиде корно умбалне тудо сайымат, нелымат ятыр вашлиеш»,— воза автор.

Поэмыште 1930-шо ийласе марий ӱдыр ден рвезе-влак, ончыклык марий интеллигенций, ончыкталтыт. Шке илышыштым искусство дене кылдаш манын, нуно артистлан тунемаш толыныт. Театр пӱртӱс пуымо вий деч посна айдеме деч пеш кугу тыршымашым йодеш. Садлан чыла еҥжат артист лийын ок керт.

Поэмыште ончыклык артист-влакын тунеммышт, келшымашышт, йӧратымашышт нерген возымо ушеш кодеш. Тиде фонышто тӱҥ герой Когой Семонын оҥай илыш-корныжо сӱретлалтеш. Семон, Помар кундем дене, шочмо сурт дене, йолташ да пошкудо-влак дене чеверласен, Йошкар-Олашке толын, кастене шкет кодшыжла, палыдыме руш Иван Петрович дене вашлиеш. Тудо рвезым шкеж деке наҥгая, пукша, малтен колта, ялысе вургемжым вашталта да музыкально-театральный училищыште туныктышо Искандаров деке конда. Но Семоным мурызылан тунемаш огыт нал. Рвезе ончыклык артист Илья Россыгинын тыршымыжлан кӧра театральный отделенийыш экзаменым куча, тунемаш пура. Умбакыже произведенийын содержанийже гыч пале: Когой Семон артистат ок лий. Василий Элмар тудлан тыге каласа: «Артист паша гычын эрлак тый утло да мий «Марий коммунышко...» Семон театрым кудалтен кая. Тылеч вара рвезын илышыштыже поче-поче событий-влак эртат: cap корно, творческий паша, Искандаров дене угыч вашлиймаш, тудын дене творческий кыл, у муро-влак, Иван Петрович...

Поэме мучаште калык депутат Когой Семон cap деч вара, шуко ий эртымеке, чалемше шоҥго еҥым вашлиеш. Иван Петрович! Вет тудо Йошкар-Олаш первый гана толшо Когой Семоным урем гыч йӱдым шке декше малаш наҥгаен. Тудо личность культ годым репрессийыш логалын гынат, шочмо кундемышкыже пӧртылын. Тазалыкшым, ешыжым йомдарен, но илышлан ӱшаным арален коден.

Теве тыгай поэмын канваже. Тиде произведенийым тӱҥалтыш гычак чон вургыжде лудаш огеш лий:

...Кайык-влак
Мурат чашкер лоҥгаште.
Ушкал-влак куп воктен
Кият ракатланен.
Коден кӱтӱм,
Каяш Йошкар-Олашке
Латкуд ияш йоча мый тарванем.

Ныжылгылыкым чонышто шочыкта марла моштышо руш Иван Петровичын касеш шкет кодшо Семоным мӧҥгышкыжӧ наҥгайымыжат:

Пич урем дене
Эркын кок айдеме —
Руш ден марий — ме ошкыл эртена.
И пуйто
Ӱмыреш эре тыге ме
Пеш палыме да лишыл иленна.

Семонын мурызо лияш шонымыжо ок шукталт, экзаменыште Искандаровын каласымыжат лӱдшын чонжым корштара:

Пелештыш эркын, пеш шыма йӱк дене:
— Уке, Семон!
Слухет уке, манам.
Каяш перна дыр мӧҥгышкет эрдене,
Училищышке ме тыйым огына нал.

Семон артист ок лий, но, жап эртымеке, тудо «илышын мурызыжо» лиеш:

Пижна ме
Искандаров дене пашашке:
Мый мутым, тудо семым кычалеш...
Муралтышна.
Мокталтышна шкенам ме:
«Могае чапле мурым возышна!»

«Лаксын ден Эвраш» поэме кугезе марий-влакын илышышт дене палымым ышта. Шукерте ожно нуно пычкемыш чодыраште иленыт, сонарзе да колызо пашам шуктен шогеныт, посна илем-влакым чоҥеныт, тукым дене общиным ыштен, ӱмырыштым эртареныт. Поэтын возымыж почеш, эше тунамак марий-влак коклаште поян ден нужна тӱшкалан шеледалтмаш шарлен толын... Улан-влакше незер-влакым кул семын кученыт да пашам ыштыктен ашненыт.

Нужна Лаксын ден тудын Эвраш эргыже, поян Яндукым чытен кертде, у верыш илаш куснен каят да, чодырам куклен, киндым куштат, сонарзе пашам виктарат. Эвраш Элнетын Ялче ӱдыржым вашлиеш, еш шочеш. Юл лишне, Помар воктене, Лаксын ден Элне¬тын, Эвраш ден Ялчын еш-влакышт илаш тӱҥалыт. Нунын тукым гычак вер-шӧр лӱм-влак шарлат. Вӱдыш пуреҥгайыше Элнет лӱм дене эҥерым лӱмдат. Тыге Помар кундемыште Элнет луман эҥер лиеш. А суртыш пиалым кондышо Ялче лӱмеш Лаксын коча пӱнчер коклаште верланыше, шийла йылгыжше яндар вӱдан ерым Яльчик манын лӱмда. Эврашын Яран эргыже чодырасе ер сереш посна илемым чоҥа, тидланак, очыни, ерын лӱмжат Яран лиеш.

Поэт, калык легендым шотыш налын, кугезе марий-влакын илышыштым почын пуэн.

С. Вишневский «Митяй ден Витяй» поэмыште йоча-влакын илышышт, ойго-куанышт нерген воза. Тиде произведений гоч автор келшымаш темым йоча-влакын ийгот ойыртемыштлан эҥертен почын пуа. Поэмын тӱҥ шонымашыже — пеҥгыде да ӱшанле йолташ куаным, ойгым лош пайлаш полша, ончыкылан ӱшаным луктеш.

Кок рвезе — Митяй ден Витяй — икте-весым пагален илыше, пошкудо улшо ачашт семынак йолташла келшат, школышто тунемыт, модыт, сурт пашаште тыршат, чулымлыкым ончыктат. Нунын илышыште тӱрлыжат лиеш: ӱчашенат налыт, икте-весышт дене сырен да сӧрасенат кудалтат, но неле жап годым, чыла монден, йолташлан полшаш эре ямде улыт, тыгай годым икте-весе деке утларак лишемыт. Митяйым ойго авалта: аваже кола, ачаже черлана. Витяйын ачаже, шке вӱржым пуэн, Митяйын ачажым утара. Тыште кугурак- влак рвезе-влаклан эре пример лийын кодыт. Ешыште тӧр кушмо Витяй ден Митяйым келшен илыме корныш конда.

«Ош йӱксӧ» поэмыште автор пеш кӱлешан темым нӧлталеш, тиде — рвезе тукымым пашам йӧратышым ончен-куштымаш. Тудын геройжо — илышышке тошкалаш ямдылалтше ӱдыр Зина. Тудо олаште шочын-кушкын, школышто удан тунемеш, мӧҥгыштат па¬шам ышташ ок полшо. Но теве Зинан ачажым ялыш пашам ышташ колтат. Ӱдыр моткоч йокроклана, паша деч посна мӧҥгыштӧ кия. Ялыште тудо Миша лӱман каче дене палыме лиеш, нунын коклаште йӧратымаш тул ылыжеш. Тиде ӱдырын илышыжымат вашталта. Тудо фермыште учётчиклан пашам ышташ тӱҥалеш.

Повестьым Зинан шарнымашыж семын возымо. Автор Зинан шо- нымашыже, койышыжо сай могырыш вашталтмым оҥайын ончыктен.

С. Вишневскийын лӱмжӧ, тудын творчестве поянлыкше Марий кундем деч торашке шарлен, лудыт тудым руш, белорус, мордва, эстон, болгар, финн, венгр да молат. Тудын лирика сынан поэзийже лудшо-влаклан лишыл, тудо у тукымым шке декше эреак ӱжаш тӱҥалеш. Поэтын возымыжо, сылнымут вий-куатше калыклан пӧлеклалтын. Вет тушто чон моторлык, поро кумыл, келшымаш. Чылажат шочмо калыкшым йӧратымаш гыч лектын шога:

Кинде шултыш гай книга-влакемым
Пӧлеклен кодем мый калыкемлан...
Мо улем-укем тылат кодем,
Шӱмлык, чонлык, эрыкан Мландем.

С. Вишневскийын илыш-корныжо — айдеме тукымын илыш биографийжын ужашыже. Поэт — чынжымак калыкын эргыже.

С. Вишневский нерген шарнымаш-влак

Александр Селин. Поэт Семен Вишневскийын шочмыжлан 75 ий

Семен Алексеевич Вишневский марий поэзий ден культурышто пале кышам коден. Шочмыжлан тений 23 майыште шымлу вич ий темеш. Тудым Волжск вел Помар селаште да Передовик ялыште веле огыл, пӱтынь марий калык мурызо поэт семын пала, йӧрата.

Кугу Отечественный сарын первый кечылаж гычак фронтышто ончыч рядовой, вара рота командирын алмаштышыже, артиллерий взводын командирже лийын.

30-шо ийла кыдалне возаш тӱҥалын, cap ийлаште «Фронтовой корно», «Эрвел мардеж», «Шӱмем ӱжеш» мурпого-влакым луктын. Марий кугыжаныш пединститутым тунем лекмеке, радиошто, культура министерствыште, Писатель ушемыште ыштен, элысе Литературный фондын Марий республикысе уполномоченныйже лийын.

С.Вишневский «Ош йӱксӧ», «Мӱндыр корно» повестьлам почеламут дене, ятыр поэмым возен. Землякем семын тудын дене эре кылым кученам. Теве 1988 ий 13 мартыште Московский область, Пушкино оласе «Зеленая роща» санаторий гыч мыланем тыге возен: «Таче нылымше кече тыште пӧрдалам. Санаторий чодыраште. Ятыр корпусшо сӱмырлаш тӱҥалын, лач мемнан илыме вер веле ула каеш, а молыжо капитально олмыкталтшаш улыт. Но илаш лиеш, пукшат сайынак, манаш лиеш, эмлыме шотат сай... Москва шотышто. Мыйым кусарыше поэт Трофименко шке пашам пытаренам, мане, а редактор дене вашлийме шотышто эше мутланен омыл. Эн тӱҥжӧ ышталтын — кусарен шуктымо... Кузерак умбакыже лиеш, мый тыланет увертарем. Увер-аҥарым жап шутымет семын мыланем возен колто».

А 1989 ий 26 мартыште писатель-влакын Юрмала (Латвий) творчество пӧртышт гыч серышыштыже лудына: «Мый тыште таче кудымшо кече улам. Но ик толмем кече веле сайже ыле. Молышт шыже кече гай чучыт. Окна ончылнем пӱнчер рӱжга, а шола велне, иктаж шӱдӧ метр коклаште, теҥыз шаулен пӧрдеш... Паша: уже вич почеламутым возенам. А эше газетым, книгам лудам. А вот таче, кугече кечын, кумыл саяк огыл, вуй коршта, вий укела чучеш... Рвезе-влаклан саламым каласе. Жапым муат гын, ик-кок мутым удырал. 15 апрель марте толын шуэш».

Семен Алексеевич корнышто лияш йӧратен, мурпашалан уло вийжым пуэн, пытартыш жапыште ий еда у книгам марлат, рушлат луктеден, самырык поэт-влакым кушташ полшен.

Лудшо-влаклан 1990 ийыште илымыж годым Семен Вишневскийын ямдылыме почеламут аршашыжым темлена.

Ончыко. 1995. № 5. С. 138–139.

Михаил Сергеев. Сеҥымаш дене пӧртылын салтак

Кугу Отечественный сарын фронтлаштыже тушман ваштареш кредалше землякше-влакым чапландарен, 1943 ийыште Миклай Казаков ик почеламутыштыжо (тудым ӱмыр лугыч колышо поэт Шадт Булатлан пӧлеклен) тыге возен: «Тыйын верч опкын шӱч немычлан ӱчым Калашников таҥ Стрельников, Рожкин, Вишневский шуктат пеш тазан». Тыге тиде почеламут марий писатель-влак кокла гыч тул коклаште лийшым, варарак боевой награда дене палемдалтше фронтовик-влакын лӱмыштым историеш возаш полшен.

Кужу боевой корным эртыше-влак радамыште — поэт С.А. Вишневский. Сарын первый кечылаж гычак тар шикшым ӱпшынчын веле огыл, тудын вошт эртен, тул йымалне коштын, тушманым талын почкен. Тидын нергенак ойлат оҥыштыжо волгалтше Йошкар Шӱдыр орден, «Лӱддымылыклан» медаль да моло награда.

Поэтын сарыште лиймыже да кредалмыж нерген але шагал палена. Литературовед Семен Черных ик кугу литературно-критический статьяштыже С. А. Вишневскийын фронтовой биографийжым кӱчык абзац дене веле ончыктен:

1941 ий 22 июньышто тыныс илыш дене илыше Совет элыш немецко-фашистский армийын янлыкла керылт пурымекыже, поэт, кидеш оружийым кучен, тушман ваштареш кредалеш. Фронтыштак 1942 ийыште партий радамыш пура. Тунамак Москваште военно-политический училищым тунем пытара да Северо-Западный фронтышто противотанковый рота командирын заместительжылан ышта, а 1944 ийыште офицер курсым тунем лектын, шке взводшо дене Ленинградым аралымаште кучедалеш. Тыште тудо нелын сусырга.

Поэт шкежат шукыж годым «Отечественный войнаште ныл ий жап коштынам» манме дене серлага. А ик пытартыш почеламутыштыжо тыге палемден:

Я сылне, сылне огыл,
Омак керт шарналтен.
Мый колымаш дене «модым»
Ловать эҥер воктен.
Йӱд-кече икте веле —
Куржаш, нушкаш, лӱяш!
Лавырам да лумым кельым
Мый, коло кум ияш.

Могай шонымаш дене С. А. Вишневский тушман ваштареш кредалын, кузе тар шикш коклаштак почеламут-влакым возен да первый сборникым ямдылен луктын, тудын боевой подвигше нерген мо пале? Нине да моло йодышлан вашмутым налаш жап. Тыгаяк шонымаш дене поэтын возымыжым да журналист Владимир Корчагинын «Марий калыкын эргыже» очеркшым уэш лудын лектым.

Эн ончычак поэтын cap ийлаште возымо серыш-влак нерген. Але нуным иктыш чумырымо огыл, поэтын лишыл йолташыже-влак денат муаш лиеш. Мо нерген ойлат аралалт кодшо серыш-влак?

1943 ий 30 март. «... Шукерте огыл бой гыч лектынам. Канем. Кодшо кечылаште Калашников деч кок открыткым нальым. Моткоч куандарышт. Миша тыгак бой гыч таза кап-кылан лектын. Чынжым манаш гын, мыйым пуля тӱкен каен. Осколко полевой сумкам кушкедын — лӱдыкшак огыл».

29 апрель: «Шарнет тыныс ийласе Майым? Мый нигунам ом мондо. 1944 ийыште Майым, илыше кодына гын, мемнан Йошкар-Олаштына пырля пайремлаш тӱҥалына. О, кузе кеч икмыняр кечылан Йошкар-Олаш савырныме шуэш! Ончалаш ыле шке шинча дене чот йӧратыме олам да уэш каяш тушманым кыраш...»

6 май. «Да, йолташ-влак курымешлан ойырлат. Мом ыштет? Сар. Кӧ пала, мо вуча мемнамат ончылно. Ончылно эше тӱжем меҥге. Тушман эше мемнан мландыште, тушман эше виян, ятыр вӱрым йоктараш перна.

Кызыт вич шагат эр. Кече Ловать эҥер вес вечын, шӧртньӧ йолжым шуен, мландым волгалтара. Кайык-шамыч чодыраште мурат. Могай чапле эр! Ты жапыштак cap нерген шоналтетат — могай парадокс! A cap сарыште шкенжым палыкта. Вот кызытат южгунам уло мланде чытырналтме гай чучеш. А мый блиндажыште серышым возем. Палет мо, ала икмыняр жап гыч тиде блиндажышкат лупшалеш...»

4 июнь. «Кызыт фронтышто улам. Тушманым кырена. Теҥгече ныл фрицым снайперский винтовка гыч мландыш курымешлан пыштенам. А мыйын Акпатыр боец-влакем кок станковый пулеметым шалатеныт».

Кажне серыш кӱчыкын возалтын. Ой-влакат кӱчык да раш лийыныт. Тул коклаште кужун возаш жап уке улмаш.

1943 ий кеҥежым Семен Вишневскийым фронт гыч тылыш тунемаш колтеныт. Тушманым моштен кыраш военный шинчымаш кӱлын. Тыгай шинчымашым курслаште, кӱчык жаплан погымо школлаште пуэныт. Поэт Барнаул ола гыч 3 июльышто увертарен: «Фронт гыч каяш тарванымем годым мыйым правительственный наградылан представитленыт». У вер — у шонымаш.

Почеламут дене пырля Семен Алексеевич, кеч тудым «комиссар гыч командирыш савырнаш» туныктеныт, фронтовой записка-влакым возаш кумылаҥын. Тиде жаплан оҥыштыжо «Лӱддымылыклан» медаль волгалтын. Ик тале кредалмаште ойыртемалтмылан пуэныт. Поэтын боевой подвигше нерген журналист Владимир Корчагин «Марий калыкын эргыже» очеркыште раш каласен. Тиде очерк «Марийская правда» газетеш 1943 ий 30 майыште лектын. Тунамак кусаралтын да «Родина верч» альманахеш савыкталтын, а 1944 ийыште «Отечественный войнан геройжо-влак» сборникыш пурталтын. Очеркын пытартыш ужашыштыже лудына:

«... Тушман идалыкат неле годым тиде верыште шинчен. Me тудым тышеч кырен лукшаш ыльна. Оборонын ончыл тӱрыштыжӧ пеш шуко дот, дзот ден окоп-влак ышталтыныт. А нунын ончылно пеш кугу лум пургыж лийын. Тиддеч посна кажне метр коклаште мина-влак шындалтыныт. Командирын сусыргымекыже, рота командирлан кумшо взвод командир, Рудометов шогалын. Кок взводлан йӧнан позицийыш лекташ заданийым пуымо, а икымше ден кокымшо взвод командир-влак Лебедев ден Андреевлан цельым кычал муаш да противникын пулеметшо-влакым темдалаш приказатлыме ыле. Тудым шукташ кум дзотым блокироватлаш кӱлын. Кок взвод верышт гыч тарваныш да тушман йыр савырнен каяш тӱҥале. Противник тунам кугурак огыл кӱкшака верыште чараштак шоген. Кенета тушман мемнан тарванылмым ужын да пеш чот лӱйкалаш тӱҥалын. Мемнан кок взвод кум огневой точкым темдалын гына шуктен, шкештат йыр авырналтыныт. Вес позицийла гычат противник мемнан тӱҥ вий ваштареш пеш чот лӱйкален.

— Атакыш ямдылалташ! — командирын йӱкшӧ шоктен.

Боец-влак лум пургыж дек кӱрылт-кӱрылт куржыныт. Миномет, пулемет да винтовка дене лӱйкалыме йӱк иктыш ушнен. Икмыняр минут гыч командир Рудометов герой семын колыш, вес командир Семенюк йолташат сусыргыш. Паша начареште. Тул оҥго гыч лекме годым лейтенант Андрееват пытыш.

— Чот шогыза, йолташ-влак! — кычкыралын Вишневский.

Штыковой марте шуыч. Контратакыш кынелше немыч автоматчик-влакым кырен пытарыме, эше кум пулемет точкым темдалме. Противникым налын кудалтыме. Ынде тиде вереш пеҥгыдемдалташ да сусыргышо-влакым нунын оружийыште лукташ кӱлеш. Тидын годым лӱдыкшӧ ыле, лейтенантын ӱмыржат кӱрлын кертын. Тудо шинчаора сусыр-влакым луктедаш пижын. Немыч-влак кокымшо линий окопла гыч лектыныт да атакыш кынелыныт. Кок ганажат нуным чактарыме, налын кудалтыме...

Кредалмаш гыч канаш лекмеке, боец-влак лейтенант Вишневскийым шке командирыштланат, замполитланат шотленыт. Шуко жапат огеш эрте, марий калыкын лӱддымо эргыжлан старший лейтенант званийым пуэныт да тудым «За отвагу» медаль дене наградитленыт».

Семен Алексеевич фронтышто веле огыл совет воиным ончыко ужын, сеҥымашыш кумылаҥден. Тудын мутшо тылыште ыштыше коклаштат шарлен. Землякше-влакым, тушманым эше чот кыраш манын, пашам талын ышташ ӱжын. Тудын серышыж-влак Кугу Отечественный cap каен шогымо жапыште газетлаштат ик гана веле огыл лектыныт. Офицер-влак Староверов, Созонов, Шулепов дене пырля тудо Западный фронт гыч возен:

«Ме, марий калыкын эргыже-влак, тушман ваштареш кредалмаште лӱддымо землякна Совет Союз Герой-влак В.С.Архипов ден С.Р.Суворов деч, орденоносец-влак Стрельников, Калашников да моло деч примерым налына».

Вес серышыште С. Вишневский старший лейтенант Шулеповын орудийный расчетшын геройлын кредалмыже да тушманын самолетшым волтен шуымо нерген каласкален. * * *

Салтак шинельым Семен Вишневский тыныс ийлаштак чиен: йошкар Армийыш 1940 ий 28 октябрьыште каен. Фашист войскан мемнан элыш керылт пурымыж годым тудо моло йошкарармеец дене пырля граница лишнак лийын. «Жлобин лишне пурышна ме бойыш. Шем тушман ваштареш атакыш коштынна», — варарак шарналтен поэт неле кечылам ик почеламутыштыжо.

Куштылго лийын огыл сарын тӱҥалтыш пагытыштыже. Ужын тидым Семен Алексеевич, чон коржын чакнен граница деч, коден жаплан эрыкан мландым ончыко нушшо шакше тушманлан.

«Сар тӱҥале, — шарнен воза Семен Алексеевич 1941 ий нерген. — Тунам мыйын служитлыме часть Белоруссийыште, Бобруйск ола воктен, кеҥеж лагерьыште шога ыле...

Сар тӱҥалме кечын мый шке дневникышкем возен шынденам улмаш: «12 шагатат 15 минутышто ме Молотов йолташын выступленийжым колыштна. Тудо таче 4 шагат эрдене Германийын Совет Союз умбак cap дене кержалтмыж нерген увертарыш. Немыч-влакын авиацийышт Киевым, Житомирым, Севастопольым да моло ола-влакым бомбитлен...

Кок шагат кечывалым мемнан денат митинг лие. Командир, политпашаеҥ салтак-влак выступатлышт. Мыят шке мутем каласышым. А первый фашист-влакым ме 23 июньышто ужна. Ти- де кечын ме окопым кунчышна. Фашист самолет-влак мемнан умбач чоҥештен эртен каят да Бобруйск олам бомбитлат. Ме чодыра лоҥгаште улына, садлан мемнам кӱшыч ужаш йӧсӧ. Ончылнына Березина эҥер. Вуй ӱмбалнына эше куд немыч самолет чоҥештен эрта. Икмыняр жап гыч мемнан зенитный пушка-влак лӱйылташ тӱҥальыч. Самолет-влак шке бомбыштым ола умбак кышкат. Олаште пожар талышныш...

26 июньышто мый дневникышкем теве мом возенам: «Тыге ме чодыраште ныл кече шогышна... А тушман уже Бобруйск ола декат лишемеш. Мемнан полклан тушманым Бобруйск воктен кучен шогалташ, моло войскалан планомерно чакнаш йӧным ышташ приказ лие.

Бобруйск олаште илыше-влак эвакуироватлалтыт. Ола йӱла. А тудын ӱмбалне пытыдымын фашист самолет-влак чоҥештылыт. Мемнан полкна Жлобин ола веке чакнаш тӱҥале...»

А кок арня гыч эше ик тыгай заметкым ыштенам: «Немыч-влак мемнан пехотым миномет дене лӱйылтыт. Мемнан артиллерийна тушманын огневой точкыжо-влакым темда. Тушман ятыр гана тӱрлӧ верыште Днепр эҥерым вончаш тыршыш. Но арам. Нуно мемнам ышт сеҥе?. Мӧҥгешла, шкаланышт Жлобин ола гыч чакнаш логале...

13 июль. Мемнан часть-влак Днепр эҥер гоч вончаш тӱҥальыч. Тушман Бобруйск ола век чакна. Ме икмыняр ялым сеҥен нална. Фашнст-влакын авиацийышт пытыдымын бомбитла, пеш шуко бомбым переправа умбак кышка. Южо бомбыжо мемнан деч тораштат огыл пудештылеш. Бомба пудештме дене мланде чытырна, ӱп шогалеш... Но переправым шалатен ышт керт...»

«Ӱп шогалеш...» Кӧ, моктанен, «мый сарыште лӱдын омыл!» манеш гын, мый тыгайлан нимаят ом ӱшане. Туалгын, тыгай айдеме сарыштыжат лийын огыл, тушманын артиллерий тул йымалныжат киен огыл, йолташ-влакын ранитлалтмым, нунын колымым ужын огыл...

Кугу сарын первый кечыштыже ятыр нелым чыташ логале» («Марий коммуна», 1980 ий, 18 июнь)

Чакнен кайыше мемнан войскалан Жлобин ола воктене иефтьым аралыме резервуар-влакым пудештараш кӱлын. Йошкарармеец-влак паленыт: немычлан кодаш ок лий.

— Чыла ямде, бикфорд шнурым торашке шуйымо, тулым гына пижыктыман да умбак куржын утлыман. Тидым ышташ мыланна, — шарналта Семен Алексеевич, — Андрей Болтянский ден когылянна, шӱдышт. Мемнан частьна Гомель ола веке чакнен кайыш, а ме кодна. Шнурыш тулым пижыктен, тудын ылыж шумек, шкенан часть почеш шоссе дене куржаш тӱҥална...

Вара тиде сӱрет теве кузе молемын. Кок йошкарармеецым немыч самолет гыч ужын шуктеныт. Тудо ӱлыкак волен, пулемет гыч лӱйкалаш тӱҥалын. Йошкарармеец-влак корно кок веке шылын утленыт. Тунам самолет кӱшкӧ кӱзен каен. Вишневский ден Болтянский уэш корныш лектыныт да куржаш тӱҥалыныт. Тушман самолет гыч тидым адакат ужын шуктеныт да, волен, лӱйылташ тӱҥалыныт. Куржшо-влак тиде ганат кок веке шылын утленыт. Самолет лӱйылтын да уэш кӱзен каен. Тунам кок боец, корныш лектын, уло кертмын уэш куржын. Ужыт, саде фашистет адакат нунын ӱмбак вола. Пеш ӱлык волен, но ынде лӱйкален огыл. Патронжо пытен улмаш, очыни.

— Вуй ӱмбалсе яндажым почын, — мутшым шуйыш Семен Алексеевич, — мыланна фашист летчик мушкындыжым рӱзалтыш. Тунам мый тудын чурийжым ужым — тугай ош ӱпан самырык фашист. Мемнан ияш гаяк. Тудлан тунам тиде сарет модыш гае чучын, очыни. Ик-кок салтакымат самолет дене поктылаш оҥай улмаш дыр...

Сар корно Семен Вишневскийлан кӱчык лийын огыл. Шуйнен тудо 1942 ийыштат, 1943-ыштат. 1943 ий 31 октябрьыште колтымо серышыште Семен Алексеевич, ик землякшым шарналтен, тыге палемден: «... Йошкар Шӱдыр орденым налын. Тудо, мемнан Родиным аралыше боец, оккупант-влакым чулымын кыра. Западыш тудо корно денак кая, кудо корно дене мылам шинчавӱд йӧре 1941 ийыште чакнен каяш пернен...»

Артиллерист Вишневский Западный, Северо-Западный, Кумшо Белорусский фронтлаште кредалын. Ленинград олам арален. Тудын боевой корныжо Восточный Пруссий марте, 1945 ий январьыште нелын сусыргымешкыже, шуйнен.

Сарын пытартыш пагытшым шарналтен, поэт теве мом каласыш:

— 1944 ий мучаште мемнан дивизийнам Ленинградский фронт гыч Восточный Пруссийыш, Пилькален ола кундемыш, кусарышт. Кредалаш ямдылалтын, тыште 1945 ий 13 январь марте шогышна. Артиллерий тиде жаплан ситыше снарядым налын. Тынар снаряд 1941—1943 ийлаште лиеш гын, ме тушманым ятыр ончыч кырен шалатена ыле...

Пилькален ола верч бойышто мыйын батареемат чыла приказым тӱрыс шуктыш. Ола мемнан кидыште. Йӱдымак ме умбаке, касвелышкыла, кайышна.

Тунам, тале бой гыч лекмеке, геройла колышо салтак-влакым, илыше кодшо-влакымат правительственный наградылан представитлышна. Мыйымат командований Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлаш темлен улмаш. Но тиде орденым мылам госпиталь гыч лекмекем гына, 1945 ий майыште Восточный Пруссийыште, пуышт.

А Кенигсберг ола деке шумешке, ятыр бойыш пураш логалын. Ынде мыйын кок орудий гына ыле. 23 январьлан Дайма эҥер деке толын лекна. Иканаште тиде эҥерым вончаш ыш лий. Обороныш шогална. Мемнан вел серже лапка лийын, сандене тушман чарныде лӱйкален. Орудий-влакым огневой позицийыш лукмо годым дивизий командир Зарецкий толын лекте.

— Чем тут занимаешься, старший лейтенант Вишневский? — йодо.

— Вывожу орудия на огневые позиции! — вашештышым.

— Где ваши орудия?

— Вот ориентир, и вот, — ончыктем командирлан.

— Немедленно к своим орудиям! — шоктыш полковникын йӱкшӧ.

А орудий деке шумешке, иктаж 300 — 400 метр. Мый куржам, камвозам, кынелам, адак куржам. Салтакем-влак деке шумешке, икмыняр метр веле кодын. Кенета кидемлан шокшын чучо. Ончальым — шола кид гыч вӱр йога. Перевязкым ышташ манын, кугурак снаряд вынемым муаш шонен, ӧрдыжкыла ончальым... Госпитальыште гына, арня эртымеке, помыжалтым...

Мый денем мо лиймым тунам полк штаб начальникыи полышкалышыже капитан Ф. В. Веселов ужын. Сар пытымек, тудо чыла радамлен шарналтен: «Тый дечет тораште огыл кугу снаряд пудеште. Ну, шоналтышым, адак ик землякем йомо. Шикш шулымек, тыйым кӱнчен луктын, илышым але колышым кондаш кок салтакым колтышым. Кунам плащ-палаткеш пыштен кондышт, колыштам — шӱмет кыра. Но нимом от ойло. Мый тунамак тыйым госпитальыш колтышым».

Кызыт Федор Васильевич Волжск олаште ила. Ятыр жап шочмо ялыштемак колхоз председательлан шоген. Тудлан, сарыште мыйым утарен кодымыжлан, алят тауштен илем. Me тудын дене чӱчкыдын вашлийына, икте-весе дене унала коштына. Фронтовой корнынам шарналтена...

Тӱрлӧ пуламырыште лийын гынат, С. А. Вишневский поэзийым монден огыл. Тидымак палемден, поэтым чырык курымаш творческий корныж дене саламлен Валентин Колумб 1961 ийыште: «Тыгай шомак уло: cap кӱдырчӧ кӱдыртымӧ годым мурызо-влак шыпланат. Но мемнан жаплан тиде келшен ок тол. Мӧҥгешла, cap тургым жап тунамсе рвезе тукымым илышын ончыл линийышкыже луктын. Тудо жапыштат мемнан марий да моло литературыштат у лӱм-влак ешаралтыныт, самырык вий пурен. Мемнан литературышто ик тыгай поэтлан Семен Алексеевич Вишневский шотлалтеш».

Поэтын первый почеламутшо 1936 ий 27 декабрьыштак печатлалтын. Творческий корныш поэт тӱҥ шотышто cap ийлаште лектын. Тушман ваштареш кредалме тул коклаште йӱкшӧ вияҥын, пеҥгыдемын. 1943 ийыште первый сборникше савыкталтын. Вуймутшак («Фронтовой корно») тӱҥ темым ончыкта.

Тиде сборникым поэт тар шикш коклаште ямдылен. Тылеч ончыч возымыжым Василий Элмарлан колтен улмаш, но тудо савыкталтде кодын. Сандене «Фронтовой корныш» поэт cap деч ончыч возымо икмыняр почеламутымат пурташ шонен. Сборникын лекмыжым Семен Вишневский шӱм вургыж вучен. «Фронтовой корно» (редактор Мирон Чойн) Октябрь пайремлан лектын шуын. Тушко латшым почеламут пурен. Чылажымат cap ийлаште возымо.

Сборник лекме деч вара шукат огеш эрте, поэтым Йошкар-Олаш ӱжыктеныт. Тыште марий писатель-влакын кумшо республиканский совещанийышт эртаралтын. Кок кече годым 1943 ийын декабрь кыдалне нылле утла еҥ-писатель ушемын ответственный секретарьже С.Н. Николаевын «Отечественный cap кечыласе марий художественный литература нерген» докладшым каҥашеныт. Ойлышо коклаште фронт гыч толшо писатель-влак Дим. Орай, Макс Майн, Никандр Лекайн да молат лийыныт. Семен Вишневският мо шонымыжым почын пуэн. Фронтовик-влак пырля фотографироватлалтыныт. Ик фотошто Макс Майн, Семен Вишневский, Дим. Орай, Никандр Лекайн шинчат. Тудым 1943 ий 16 декабрьысе «Марий коммунын» литературный страницыштыже ужына. Тыштак Семен Вишневскийын «Родной олаште» почеламутшо лектын (тудо вара сборникыш «Уэш Иошкар-Олаште» вуймут дене пурталтын). Поэт куанен возен:

Тый, конечно, ужынат ты рвезым,
Тудо ты олаште ятыр ий илен.
Даже мӱндыр велне улмо годым,
Йӧсӧ годым ты олам шарнен.

Совещаний деч вара кум тылзат ыш эрте, поэтын кокымшо сборникше — «Эрвел мардеж» — лекте. Тушко 38 почеламут пурталтын, нунын коклаште cap деч ончыч возымат уло.

Чапландарен фронтысо йолташыже-влакым — Миклай Казаковым, Михаил Калашниковым, Илья Стрельниковым, Иван Падыгановым, Иван Литвиным, Геннадий Шорниковым да молымат.

Возен тыгак очеркымат. «Немецкий блиндаж», «Кок пулемет», «Гвардий рядовой», «Снайпер Василь Миклайыч» ныл очерк cap деч вара лекше «Шӱмем ӱжеш» сборникыш (1946 ий) пуреныт. Нуно Семен Вишневскийыи кидше йымач утларакшым 1944 ийыште лектыныт. Тунам поэт-фронтовик, Сибирьыште тунем лекме деч вара, Москва гоч Нева Эҥер серыш логалын, Ленинградский фронтышто кредалын...

Сар ийлаште шуко почеламутым возен. Муын жапым «Шӱмем ӱжеш» поэмыланат. Тиде кугурак поэтический произведений мучаште авторын чумыр шонымыжо коеш:

Родина! Чылалан
Тый улат пеш шерге.
Нигунам она пу
Тыйым нигӧлан!

Тылеч вара творчествыже ий гыч ийыш пеледын. Тыныс ийлаште эше коло наре сборникым луктын. 1970 ийыште Марий АССР-ын калык поэтше почетный лӱмым пуэныт.

Поэтын общественный да государственный паша биографийжат поян. Ятыр гана Марий АССР Верховный Советыш да Йошкар-Ола горсоветыш калык депутатлан сайлалтын, Марий АССР Верховный Совет Президиумын членже лийын. Республикысе радиокомитетыште редакторлан, Марий АССР писатель ушемыште литературный консультантлан ыштен. Тылеч ончыч, 1953—1958 ийлаште, республикысе писатель ушем правленийым вуйлатен. Сай пашажым Марий АССР Верховный Совет Президиум Почетный грамота-влак дене палемден.

Арслан тукым. Йошкар-Ола, 1985. С. 138–147.

Тӱҥ произведенийже-влак

Фронтовой корно: почеламут-влак [Фронтовая дорога: стихи]. Йошкар-Ола, 1943. 80 с.
Эрвел мардеж: почеламут-шамыч [Восточный ветер: стихи]. Йошкар-Ола, 1944. 60 с.
Шӱмем ӱжеш: поэма, почеламут ден новелле-шамыч [Сердце зовет: поэма, стихи, новеллы]. Йошкар-Ола, 1946. 88 с.
Чапле корно: очерк [Славный путь]. Йошкар-Ола, 1948. 16 с.
Мемнан мурына: поэме ден почеламут-шамыч / С.Вишневский, М.Чойн, В.Иванов [Наша песня: поэма, стихи]. Йошкар-Ола, 1949. 112 с.
Ик олаште: ойлымаш-влак [В одном городе: рассказы]. Йошкар-Ола, 1955. 68 с.
Шÿм гыч шÿмыш: почеламут, муро ден поэма-влак [От сердца к сердцу: стихи, песни, поэмы]. Йошкар-Ола, 1957. 128 с.
Тыйын лÿмеш: почеламут-влак [В честь тебя: стихи]. Йошкар-Ола, 1962.88 с.
Йöратем: почеламут, муро-влак, повесть [Люблю: стихи, песни, повесть]. Йошкар-Ола, 1964. 72 с.
Митяй ден Витяй: легенда ден поэма [Митяй и Витяй: легенда и поэмы]. Йошкар-Ола, 1968. 68 с.
Ӱшанем: почеламут, поэма, муро [Верю: стихи, поэма, песни]. Йошкар-Ола, 1970. 184 с.
Рвезылык сем: почеламут книга [Песни молодости: кн. стихов]. Йошкар-Ола, 1973. 168 с.
Шӱм волгыдо: поэма, почеламут, муро, мыскара [Свет сердца: поэма, стихи, песни, юмор]. Йошкар-Ола, 1980. 288 с.
Шулдыран муро: почеламут-влак. [Крылатая песня: стихи]. Йошкар-Ола, 1983. 176 с.
Шарналтыме муро: лирика, мыскара, поэма [Песни воспоминания: лирика, юмор, поэма]. Йошкар-Ола, 1990. 256 с.
Ачий титакан огыл: повесть ден ойлымаш, шарнымаш-влак [Отец не виноват: повесть, рассказы, воспоминания]. Йошкар-Ола, 1995. 176 с.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак

Родное раздолье: стихи. Йошкар-Ола, 1953. 76 с.
Снова лето: стихи. М., 1959. 76 с.
Листопад: стихи и поэмы. Йошкар-Ола, 1969. 96 с.
Девушка-марийка: стихи / пер. Ф.Фоломина, П.Железнова // Песня, ставшая книгой. М., 1972. С. 377–378.
Рождение песни: стихи и поэма. М., 1974.144 с.
Сожженная деревня: стихи / пер. А.Казакова // Ради жизни на земле. М., ГОД? С. 250.
Память: стихи и поэмы. Йошкар-Ола, 1978. 176 с.
Память под солнцем: юмор, стихи // Юмор мари. Йошкар-Ола, 1979. С. 195–203.
Два крыла: стихотворения и поэма. М., 1981. 64 с.
Закаленная сталь крепка, говорят. Быть дождю / пер. И.Михайлова, В.Борисова // Братство. Л., 1982. С. 223, 357.
Сенокос: стихи. М., 1984. 32 с.
Веселые стихи / пер. И.Законова и М.Раскатова. Йошкар-Ола, 1986. 128 с.
Подхалим в приемной: сатир. и юмор. стихи / пер. М.Раскатова. М., 1987. 48 с.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Колумб В. Поэт Семен Вишневский // Марий коммуна. 1961. 27 дек.
Бик А. Поэзий илышлан полшышаш // Марий коммуна. 1962. 17 май.
Черных С. Поэт Семен Вишневский // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 129–172.
Черных С. Дорогой лиризма и эпичности // Восхождение. Йошкар-Ола, 1984. С. 17–35.
Сергеев М. Сеҥымаш дене пӧртылын салтак // Арслан тукым. Йошкар-Ола, 1985. С. 138–147.
Липатов А. Обличающая сила смеха // Мар. правда. 1986. 13 окт.
Семен Вишневский // Писатели Марийской АССР: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 1988. С. 54–60.
Селин А. Шуэш муралтен колтымат: поэт Семен Вишневскийын шочмыжлан 75 ий // Ончыко. 1995. № 5. С. 138–139.
Кудрявцева Р.А. 11 классыште кызытсе марий литератур. Прозо, поэзий: туныктышылан полыш. Йошкар-Ола: Мар. полиграфкомбинат изд-ве, 2000. С. 120-123.
Мамаева С. Обретая свой голос // Мар. правда. 2000. 23 мая.
Семен Вишневский: буклет / сост. В. Крылов. Йошкар-Ола, 2001.
Калык поэт: статья, фотоаршаш // Ончыко. 2005. № 5. С. 146–150.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 75.
Семен Вишневский // Писатели Марий Эл: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 2008. С. 153–155.

Чап

^[1] I степенян Ачамланде сар орден (06.04.1985).
Калык-влакын Келшымашышт орден (1980).
^[2] Йошкар Шӱдыр орден (07.02.1945).
^[3] «Лӱддымылыклан» медаль (22.04.1943).
СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1951).
Марий АССР-ын Калык почеламутчыжо (1969).
Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1953,1990).
Марий АССР-ысе С.Г. Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше (1983).

Кылвер-влак

Негыз

Писатели Марий Эл: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 2008. С. 153–155.
Сергеев М. Сеҥымаш дене пӧртылын салтак // Арслан тукым: писатель-фронтовик-влак нерген. Йошкар-Ола, Мар.кн. изд-во, 1985. С. 138–147.
А.Селин. Поэт Семен Вишневскийын шочмыжлан 75 ий // Ончыко. 1995. № 5. С. 138–139.
С.Черных. Дорогой лиризма и эпичности. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 1984. С.17–35.
Писатели Марийской АССР: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 1988. С. 54–60.
Марий литератур: IX класслан учебник-хрестоматий. Йошкар-Ола, Марий книга савыктыш, 1994. С. 302–316.

Важ-влак

[1] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[2] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[3] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[1]

[2]

[3]