Футбол дене тӱнямбал чемпионат
Футбол дене тӱнямбал чемпионат (руш. Чемпионат мира по футболу, тыгак Футбол дене тӱнямбал Кубок, ФИФА-н Тӱнямбал чемпионатше, мундиаль (исп. "Copa Mundial de Fútbol" деч) чӱчкыдын лӱмдат.) - футбол модмаш дене калык-влак кокласе таҥасымаш. ФИФАшке ушнышо эл-влак гыч пӧръеҥ-влакын чумыр командышт тӱнямбал чемпионатыште таҥасаш толын кертыт. Финал турнир-влак 4 ий жапыште ик гана эртат, но верлаште турнирлан ойырымаш-влак 3 ий жапыште эртат. 2010 ийысе тӱнямбал чемпинатыш ушнашлан 204 команде таҥасен. Ойырымаш деч вара финал турнирыште ик тылзе жапыште 32 команде таҥаса (31 - команде ойырымаш гоч эртен, 1 команде - оза элын чумыр командыже). Футбол дене тӱнямбал чемпионат-влакын пытартыш матч-влакышт шуко ончышо-влакым пога, южгунам Олимпиадымат ончышо-влакын чотышт дене ончылта.
Оҥай статистике
тӧрлаташЧыла тӱнямбал чемпионат-влакым шотыш налаш гын, 8 эл гына чемпион лӱмым сулен кертын. Эн шуко гана Бразилий - 5 сеҥымаш, Италий Тӱнямбал Кубокым 4 гана сеҥен, Германий - 4, Аргентине ден Уругвай - 2 сеҥымаш гыч кажныже, да ик сеҥымаш гыч Англий, Франций, Испаний налыныт.
Тӱнямбал чемпионатлаште модшо семын кум гана чемпион лӱмым лач Пеле гына сулен (1958, 1962 да 1970 ийлаште. Но чемпион титулым налмашште шке шотан рекордым Марио Загало шынден - кок гана модшо семын (1958 да 1962 ийлаште), ик гана тренер семын (1970), ик гана тренерын тӱҥ полышкалышыже семын (1993)
Эртымгорно
тӧрлаташИкымше калык-влак кокласе таҥасымаш-влак
тӧрлаташТӱнямбал футболын эртымгорныштыжо Тӱнямбал чемпионат - икымше таҥасымашлан шотлалт ок керт. 1909 ийыште Турин олаште сэр Томас Липтон турнирым эртарен, варажым "Сэр Томас Липтонын Кубокшо" таҥасымашым "Икымше тӱнямбал чемпионат" лӱмдаш тӱҥалыныт. Италий, Германий, Швейцарий гыч эн виян профессионал клуб-влак толынт. Но Английысе футбол федераций тидымак ышташ келшен огыл. Футболын шочмо вер гычыж толшо команде деч посна таҥасымаш шотан лийын ок керт. Тидым умылымеке, Липтон шке турнирышкыж Англий гыч "Вест-Окленд" лӱман вуйчо клубым ӱжын. Тиде командыште мланде шӱй (каменный уголь) шахтын пашаеҥже-влак модыныт, но "Вест Окленд" турнирым сеҥен. 1911 ийыште англичан-влак Италийыш угыч пӧртылыныт, шке чап лӱмыштым аралаш кӱлеш лийын. Финалыште "Ювентус" клубым 6:1 счет дене сеҥымеке угыч чемпион лийыныт.
Кугу кӱкыштан калык-влак кокласе таҥасымашлан лач Олимпиаде гына шотлатын. 1924 ден 1928 ийлаште Уругвайын командыже сеҥен. Профессионал спорт чот вийым погаш тӱҥалын, вуйчо команде-влак деч чот ойыртемалын, сандене ФИФА тӱнямбал чемпионатым эртараш шонен пыштен.
1926 ийыште ФИФАн конгрессыштыже Анри Делоне каласен: "Таче футболым Олимпий Модмаш коклаште футболым кучаш ок лий". Тунамак ФИФА-н исполкомжо комиссийым чоҥен, комиссий Тӱнямбал Кубокым эртарыме йӧным кычалаш ушнен. 1928 ийыште Ага тылзын 28 кечынже Амстердам олаште ФИФА-н конгрессше йӱклымашым эртарен. Тӱнямбал чемпионатым эртарымылан йӱкым 25 делегат пуен, тореш 5 еҥ лийын.