Черных, Семён Яковлевич

Семён Яковлевич Черных
Семён Яковлевич Черных
	Семён Черных
Шочмаш дене лӱм	Семён Яковлевич Черных
Шочын	1929 ий 11 пеледыш
Шочмо вер	РСФСР, Марий автоном область, Шернур кундем, Кугэҥер ял
Колен	2012 ий 20 шыжа (83 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола
Тыршымаш алан	серызе
Чап пӧлек да премий	; Марий АССР-ысе шанчын сулло пашаеҥже (1989), Россий Федерацийын кӱшыл профессионал туныктышын почётан пашаеҥже (1998), Марий Эл Республикысе М.Н. Янтемир лӱмеш Кугыжаныш премий (2000).

Семён Черных (Семён Яковлевич Черных) (1929 пеледыш 11, РСФСР, Марий автоном область, Шернур кундем, Кугэҥер ял – 20 шыжа 2012, Йошкар-Ола) – марий серызе, туныктышо, шанчызе, йылмызе, профессор (1993), филологий шанче доктор (1997), Марий АССР-ысе шанчын сулло пашаеҥже (1989), Россий Федерацийын кӱшыл профессионал туныктышын почётан пашаеҥже (1998), Марий Эл Республикысе М.Н. Янтемир лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше (2000).

Илыш корныжо

Семён Черных 1929 ий 11 июнышто Шернур район Кугэҥер ялыште кресаньык ешыште шочын.

Первый шинчымашым Койсола шымияш школышто налын. Туныктышо-шамыч Семён Яковлевичым чӱчкыдынак пример шотеш конденыт, моткоч тыршен тунемше, маныныт.

1943 ийыште, шымияш школым тунем пытарен, латныл ияш Семон шке ялыштыже ик ий наре бригадирлан пашам ыштен. Но самырык рвезын вуйыштыжо ончыкыжат тунемаш кӱлмӧ нерген шоныш пӧрдын. 1944 ий шыжым Шернур педучилищыш пура. Кум ий гыч тӱҥалтыш школ учитель специальностян дипломым налеш. Но туныктышо лияш пӱралтын огыл улмаш.

1947 ийыште Семён Яковлевич Йошкр-Олаш толеш. Кӱшыл шинчымашым Марий пединститутышто поген, филологий факультетыште марий йылме да литератур туныктышым ямдылыме пӧлкаште тунемын. Студентше годымак шымлыме пашалан кумылаҥын. Тудын дене пырля ты жапыште икмыняр ончыкылык лӱмлӧ еҥ тунемын: Г. Патрушев, А. Юзыкайн, К. Медяков, Г. Бекешев, В. Тимофеева. 1951 ийыште институтым тунем пытарыме нерген дипломым кучыктат, туштыжо серыме: «Присваивается квалификация «Учитель марийского языка и литературы, русского языка и литературы». Самырык еҥлан Шернур район Кукнур кыдалаш школыш туныкташ каяш направленийым пуат. Но чон науко корныш ӱжын.

Кодшо курым 50-ше ий тӱҥалтыште пединститутышто руш да йот эл литератур кафедр пелен аспирантур почылтеш. Семён Яковлевич, конкурс гоч эртен, ты кафедрын аспирантше лиеш. Научный вуйлатышылан Озаҥ университетын профессоржым, филологий науко доктор А.Н. Вознесенскийым пеҥгыдемдат. Но ик идалык гыч С.Я. Черных Москвашке, Ломоносов лӱмеш кугыжаныш университетыш кусна. МГУ-што шукерте огыл СССР-ысе литературым шымлыме у кафедрым почыныт. Ты кафедр пелен аспирантур пашам ышташ тӱҥалын. Йошкар-Ола гыч куснышо аспирантынтын вуйлатышыже филологий науко доктор, профессор К. А. Зелинский лийын.

Моско аспирантурышто кок ий наре тунемме жапыште Семён Яковлевич «Марий литературын классикше М. Шкетанын сылнымут прозыжо» лӱман диссертацийым воза да тудым МГУ-со филологий ден журналистике факултет-влакын Учёный советыштышт сайын арала. Семён Яковлевич шымлыме пашаже-влак дене чӱчкыдынак конференцийлаште, симпозиумлаште выступатлен. Тудо Гогольын юбилейже лӱмеш эртарымеВсесоюзный научный сессийыште (1984, Полтава), финн-угровед-влакын VI Тӱнямбал конгрессыштышт (1985, Сыктывкар), СССР Науко академийын Миклухо-Маклай лӱмеш Этнографий институтын Всесоюзный научный сессийыштыже (1986, Йошкар-Ола), XVII Всесоюзный финн-угор конференцийыште (1987, Ижевск) доклад-влакым ыштен.

Филологий науко кандидат лӱмым сулен налше С.Я. Черных Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогике институтыш пӧртылеш, студент-влаклан руш да марий литератур дене лекцийым лудаш тӱҥалеш. Историй-филологий факультетыште деканын алмаштышыжылан ышта.

1956 ийыште тудым партий обкомын шӱдымыж почеш МарНИИ-шке литератур секторым вуйлаташ кусарат, тыште кум ият пеле тыршен. Ятыр статьям возен. Вашке тудо шымлыме аланыште пеҥгыдын йол ӱмбак шогалын. C.Я. Черных науко йогынышто кумда шинчаончалтышан, моткоч тыршен ыштыше шанчыеҥ лийын.

Семён Яковлевич тунамсе Совет ушемын тӱрлӧ вузлаштыже туныктен ончен. 1958–1960-шо ийлаште Узбекистанысе Кашка-Дарьинский пединститутышто лекцийым лудын.

1963–1964-ше ийлаште Казахстаныште ондак Семипалатинский педвузышто доцент лийын, руш да вес элласе литературым туныктен.

1964–1971-ше ийлаште Сакен Сейфулин лӱмеш Целиноградский пединститутышто тыршен, вес элласе литературым туныктен, икмыняр ий филологий факультетын деканже лийын, руш да йот йылме кафедрым вуйлатен.

Е.Н. Мустаевын статьяж гыч: «Ты лӱмлӧ учёныйын илыш-корныжо, суапле паша лектышыж нерген ойлена гын, эше ик йыжыҥ нерген каласаш кӱлеш. Тиде – Черныхмыт еш. Калык ойла: могай вож, тугаяк кушкыл, вожшо пеҥгыде – кушкылжат виян.

– Ачам моткоч тале пӧръеҥ, йол ӱмбалне пеҥгыдын шогышо марий ыле, – шарналтен Семён Яковлевич. Шочшо-влакшат ачажын лӱмжым волтен огытыл. Семонын шольыжо Петр кумло ий шке колхозыштыжо «Техпомощь» автомашинам виктарен, эҥгекыш логалше трактористлан, комбайнёрлан, технике дене пашам ыштыше моло еҥланат эре полшен шоген. Кугэҥер могырышто Петр Яковлевич моткоч пагалыме еҥ лийын.

Зинаида Яковлевна Черных, шӱжарже, пединститутым тунем пытарен, эре школышто пашам ыштен, йоча-влаклан историйым туныктен.Кызыт тудо сулен налме канышыште, Йошкар-Олаште ила. Кодшо курымын 50-ше ийла мучаштыже Зинаида Яковлевна дене пырля тачысе Параньга районысо Кугу Пумарий школышто пырля пашам ыштышна. Уста туныктышо семын ойыртемалтын. Мураш, кушташ мастар ыле. Чӱчкыдынак концертыште выступатлен. Вара тудым марий телевидинийыш ӱжаш тӱҥальыч. Канде экран гоч икана веле огыл калык мурым устан йоҥгалтарыш.

Семён Яковлевич шкежат мураш кумылан лийын. Тачат шарнем: пайрем ӱстел коклаште эре гаяк ик мурым йоҥгалтара ыле.

Калык ойла, ой, ойла,-

Мутшо шарла, ой, шарла-а-а.

Шуко еҥын шуко мутшым

Колышт илаш тӱҥалат гын,

Ӱмырнажат эртен кая-а-а.

Ой, ший йӱла, ший йӱла,

Ӱштӧ мучаш ший йӱла,

Шуматкечын, рушарня ваштареш

Йорга еҥын чон йӱла.

«Тиде ачамын мурыжо, – манеш ыле. – Пеш тошто марий муро». Кокымшо куплетын пытартыш корныжым южгунам вес семын савыралын: «Йорга еҥын» олмеш «Йорга ватын» ышталын. Мура ыле мучаште южо шомакын гласныйжым шуйдарен, речетатив семын, семжым лыкын-лукын кадыртылын огыл. Ожно, векат, марий-влак тыге муреныт. Мурымыж годым эре гаяк пурла йолжо дене кӱварым роп-роп тошкалеш ыле.

Кажне еҥ илыме курымыштыжо поро пашаж дене могай-гынат кышам кодышаш. Иктын надырже изирак, весын тудо шӱдырла йӱла. Тыгай еҥын лӱмжӧ калык ушеш кужу жаплан кодеш. Лач тыгай айдеме ыле Семён Яковлевич Черных. Тудын лӱмжӧ дене кугешна марий калык».

Семён Черных илыш дене 2012 ийын шыжа тылзын 20-шо кечынже чеверласен.

Сылнымут нерген пашаже-влак

Иосиф Шабдар: очерк жизни и творчества. Йошкар-Ола, 1958. 152 с.
Марийская литература 30-х годов // Очерки истории марийской литературы. Ч. 1 Йошкар-Ола, 1963. С. 101–182.
Поэзия Йывана Кырли // Третья научная конференция преподавателей Целиноград, пед. ин-та Казахской ССР. Целиноград, 1967. С. 37–41.
Он учился у М. Горького (О М. Шкетане) // М. Горький и марийская литература. Йошкар-Ола, 1968. С. 46—51.
Творческий путь М. Шкетана. Йошкар-Ола, 1969. 236 с.
М. Шкетанын творческий корныжо . писательын шочмыжлан 75 ий [Творческий путь М. Шкетана : 75-летию со дня рождения писателя]. Йошкар-Ола, 1973. 24 с.
Кум поэт: лит.-критич. статья-вл. [Три поэта]. Йошкар-Ола, 1973. 176 с.
Мурызын йӱкшӧ (О творчестве М. Майна) // Майн М. Тукымын семже. Йошкар-Ола, 1973. С. 3–8.
Осып Шабдар и его традиции. Йошкар-Ола, 1975. 176 с.
Кызытсе марий прозын корныжо // Кушмо корно. Йошкар-Ола, 1977. С. 74–90.
Дорогой лиризма и эпичности (О творчестве С. Вишневского) // Восхождение. Йошкар-Ола, 1984. С. 17–35.
Шабдар Осып. 1898-1998. Йошкар-Ола, 1998. 56 с.

Йылме дене кылдалтше пашаже-влак

Словарь марийских личных имен [Марий еҥ лӱм-влак мутер]. Йошкар-Ола, 1995. 628 с.
Марийская антропонимия: истоки формирования и пути развития. Йошкар-Ола, 1996. 64 с.
Удивительный мир имен древних мари и финно-угров // Ончыко. 2002. № 5. С. 146–157; № 6. С. 110-132; № 7. С. 105–122.
Происхождение и содержание терминов и главных теонимов марийской языческой религии // Ончыко. 2003. № 2. С. 122–132.

Илышыже да шанче пашаже нерген литератур

Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1976. С. 297–299.
Грузов Л. Ученый, критик-литературовед, педагог // Марий коммуна. 1989. 15 июнь.
Тимофеева В. Студент еш гыч – илыш кӱкшакашке // Кугарня. 1994.21 янв.
Главный по именам // Мар. правда. 1997. 31 мая.
Чокмар Э. Кугэҥер эргын шымлымаш эҥерже // Кугарня. 1999. 8 июнь.
Егоров В. Артанала оптымо книга коклаште // Марий Эл. 1999. Ю июнь.
Сылнымутым да историйым шымлыше С.Я.Черных // Ончыко. 1999. №5. С. 138.
Ученые Марийского государственного университета: библиогр. справ. Йошкар-Ола, 2002. С. 154–155.
Семён Яковлевич Черных: биобиблиогр. указ. / Нац. б-ка им. С.Г.Чавайна ; сост.: С.Я. Черных, Н.И.Бушкова. Йошкар-Ола, 2004. 24 с.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 393.

Чап

Кылвер-влак

Черных Семён Яковлевич.(руш)
Черных, Семён Яковлевич.(руш)

Литератур

Марийская биографическая энциклопедия: 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. – Йошкар-Ола, 2007. С. 393.
Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. – Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. – 752 с. С. 654–656.
Марийские лингвисты: биобиблиогр. сборник / Мар. гос. ун-т; сост. И.Г. Иванов, В.Н. Васильев, В.Н. Максимов. Изд. 3-е, испр. и доп. Йошкар-Ола, 2016. C. 479–483
Е. Н. Мустаев. Лӱмжö дене калыкна кугешна. Профессор С.Я.Черныхын шочмыжлан – 85 ий. Ончыко. 2014. №6, С. 52-58.