Sonderaktion 1005
Операций 1005 (немычла Sonderaktion 1005), тыгак "эксгумаций операций" — Кокымшо тӱнямбал сар годым нацист Германийын Рейнхард операций годым миллион наре еҥым пуштмо кышам петырашлан эртен.
Тӱҥ увераҥар
тӧрлаташ
Операций 1942 гыч 1944 ий марте шолып, концентрационный лагерьыште шинчыше-влак дене эртен. Нуно тушкан тойымо шугарлам почеден колышо капым йулалтеныт. Тыгай пашаче группо-влакым официально "Колышо команде" лумденыт. Нуно зондеркоманде 1005-ын ужашыже лийыныт. Куржын ынышт керт манын, пашам чеп дене йолыштен ыштыктеныт. Операций почеш СД команде да порядкым эскерыше полиций эскерен.
Эртымгорно
тӧрлаташ
1942 ий уярня тылзын СС обергруппенфюрер Рейнхард Гейдрих операций 1005 тӱҥалаш СС штандартенфюрер Пауль Блобельлан куштымашым пуен. Но тудым тӱҥалаш пеледыш тылзын 1942 ийыште Гейдрихым пуштмо событий мешаен. "Антропоид" операций годым тудым УСО чехийысе агент-влак пуштыныт. Сурем тылзе мучаште Гестапо вуйлатыше СС группенфюрер Генрих Мюллер Блобельлан операцийым тӱҥалаш эше ик куштымашым пуен. Тудо жапыште тӱҥ шонымашлан еврей-влакым пуштедыме да тойымо кышам шылтыме лийын, операций тыгак моло нацист-влакын айнзатцтӱшка-влакын пуштедымашым шылташ эртаралтын.
Блобель тиде операцийым Хелмно воктене тӱҥалын. Но эксгумироватлыме колышо кап-влакым пытараш чукталтше бомба-влакым кучылтмо йӧн нимо сайым конден огыл. Тул воктенсе чодырашке куснен. Пайдале сай йӧнлан кӱртньӧ решоткашке але кӱртньыгорно рельсыш колышо капым да пум почела оптен нуным йӱлалтымаш шотлалтын. Йӱлымо деч вара кодшо лу фрагмент-влакым лӱмынак тыгыдемдыше машина гочын колтеныт да лакыште тоеныт.
Операций официал Собибор концлагерьыште тӱҥалын. Колышо команде тӱшкан тойымо шӱгарла гычын колышо кап-влакым луктеден йӱлалтен. Тиде пашам пытарымеке пашазе-влакым пуштыныт. 1942 ий теле тылзын операций Белжец концлагерьыш куснен, вара Треблинкыш. Ну а теве Аушвиц, Берген-Бельзен лдагерьлаште тиде операций эртаралтын огыл. Тушто шке крематорий лийын. Заключенный-влакым вигак йӱлалтеныт.
Операций 1005 тыгак 30-шо ийлаште нацист-влакын еврей-влакым тӱшкан пуштмо верлаште эртен. Тиде Бабий Яр ден 9 форт лагерьлаште. 1944 ийыште Йошкар Армийын наступленийлан кора, СС обергруппенфюрер Вильгельм Коппе Генерал-губернаторство кумдыкысо 5 областьыште посна 1005 группо-влакым чумыраш шуден. Но нине группо-влакын пашашт мучаш марте каен шуктен огыл. Совет Армий концлагерь верлашке толын шуктен.