Марий юмынйӱла

Марий юмынйӱла (чӱчкыдын Чимарий йӱла, Марий (марла) вера, Марий йӱла, Марий кумалтыш, Ошмарий-Чимарий лӱм-влак кучылталтыт) — марий калык религий, марий мифологий негызеш чоҥалтын.

Марий онаеҥ-влак Пеледыш пайрем годым

2000-ше ийла тӱҥалтышыште марий юмынйӱлам кучышо тӱшка-влак организационный оформленийым да регистрацийым эртеныт, верысе тӱшка-влак Марий Эл Республикысе рӱдӧ юмыйӱла ушемыш ушненыт. Марий юмынйӱла историйыште икымше гана официально икоян конфессыйыш савырнен.

Кумалтыш-влак марий кечышот почеш эртаралтыт, тидын годым эре Тылзын да Кечын циклышт шотыш налалтыт. Кумалтыш-влак онаеҥ-влакын вуйлатымышт почеш кӱсотышто эртат.

Г.Яковлев палемда: олык марий-ылакын 140 юмо уло, курык марий-влакын — 70 наре. Марий юмынйӱла православий дене чот варалтын, южо яллаште еш кумалтышлаште кӱсотыш лекме годым Иисус Христослан кумалын кертыт.

Марий-влакын тӱҥ юмышт — Ош Поро Кугу Юмо, тудо каваште ила, чыла юмо-влаклан оза улеш. Мардеж - тудын шӱлышыжӧ. Южо кундемлаште Кугураклан Ош Поро Кугу Юмо олмеш кумалыт. Кугурак — марий мифологийыште кавасе юмо да мландыште илыше калык коклаште кылымы ыштыше. Марий Эл Республикысе рӱдӧ юмыйӱла ушем символыштыжо покшелне Кугуракын образшым сӱретлыме.

Марий кумалтышыште шкем кучымаш

Кумалтыш деч ончыч мончаш пурыман, але вӱд дене йӱштылалтман. Вара киндым, мелнам, туарам, пурам, сортам ямдылат — тидым кумалтышышке наҥгаяшлан погыман. Надырым пышташлан солыкым, шовычым пырля налыт. Кӱсотышто кумалме лем да пучымыш дене сийлалташлан кӱмыж, совла да корка кӱлыт. Юмо деч ала мом йодаш шонышо-влак пырля шӱрашым да шинчалым налшаш улыт, ший тӱсан кӱртньӧ оксам вӱд дене шӱялтыман да яндар нершовычыш пӱтырал пыштыман.

Эрдене яндар да йӧнлӧ вургемым чийыман (ӱдырамаш-влаклан йолашым чиен толаш ок лий, вуйышко шовычым пидман), пӧрт гыч лекме деч ончыч сортам чӱктен, юмылан пелештыман. Кӱсотыш пурымо деч ончыч вуйым сават, телефоным йӧрыктыман. Кумалтышыште фотографийым ышташ да видеом войзаш карт кугыза-влакын келшымышт почеш гына лиеш.

Вӱрым, надыр семын пыштыме комбо, шорык ӱшыкыжым ньыктымым войзаш огеш лий. Кӱсотышто куржталаш, кычкыраш, кугу йӱкын ойлаш ок лий. Могай тулото воктене айдеме шогалын гын тудо верыштак кумалтыш мучко лийышаш. Кӱсотышто памаш уло гын тушто чурийым шӱялтыман, вӱдым авызлен ончалман, пырля кленчаште памаш вӱдым мӧҥгышкӧ налаш лиеш. Памашымат пагалыман - вӱдым корка дене налыт.

Эше икана тушко толаш кумыл уло гын тӱҥ пушеҥге укшышто тасмым кылден кодат.

Кумалме годым айдеме карт кугыза деке толеш, кӱмыжыш шке «ший» оксажым пышта, вара онаеҥлан толмо амалже нерген ойла. Карт кугыза, толшым колыштмек, Ош Поро Кугу Юмо ончылно мутым пелешта, йодеш, вара толшылан сугыньым пуа. Кӱсото гыч лекме годым шӱкым кодаш ок лий, карт кугыза-влаклан да кӱсотылан тауштыман.

Мӧҥгӧ пӧртылмеке адакат сортам чӱктыман, пырля кондымо пучымышым, лемым ӱстембаке шындат, юмылан пелештыме мут деч вара родо да пошкудо-влакым сийлат. Кӱсотысо кочыкышым луктын шуаш, вольык, янлыклан пуаш ок лий.

Тӱҥ Ош Кугу Юмо

(Кумданрак «Тӱҥ Ош Кугу Юмо» статьяште лудаш лиеш)

Тӱня юмо - Ош Кугу Юмын ойыртемалтше тӱсшӧ, тудын кумда аҥаже, тыныслыкым аралыше вий-куат. Жап шот дене ончаш гынат, кумдык шот дене таҥастараш гынат, тудын Ош Кугу Юмо гаяк ни тӱҥалтышыже, ни мучашыже уке. Тӱня юмо чарныде вияҥеш, шӱлыш вийжым кугемден шога. Тудо чыла пӱртӱсвий-влакым шке шӱлышыж дене ылыжта, нунын коклаште кӱрлаш лийдыме, икте-весым пойдарен, ешарен, уэмден шогышо кылым виктара.

Тӱня юмо

(Кумданрак «Тӱня юмо» статьяште лудаш лиеш)

Поро Тӱня юмылан марий калык ожнысек кумалын шоген. Тӱҥ Ош Кугу Юмо деч вара Тӱня юмо — ик эн чот пагалыме, илышлан тынысым пуэн шогышо. Тӱня юмылан чыла марий-влакат кумалыт. Курык марий-влак тудым Сото Тӱня юмо (Сотня юмо) маныт. Сото мут олык марла волгыдым ончыкта. Чуваш-влак коклаште нигӧн да нимон полшымо деч посна ышталтше, нигунамат пытыдыме Сюттенче (Сюд — сото, волгыдо; Тюнзи — тӱня) — Кугу Сандалык нерген миф аралалт кодын. Чуваш-влакын шонымышт почеш, Сюттенче тӱням волгалтара, Ава семын илыше пӱртӱслан ылыжаш, илышым, моло пӱртӱс явлений-влакым шочыкташ вийым пуа. Ожно марий-влакат, очыни, тыгак шоненыт.

Ош Кугу Юмын полышкалышыже-влак

Кава юмо

(Кумданрак «Кава юмо» статьяште лудаш лиеш)

Ош туняште чылажат пешак кугу, висен кертдыме, нимучашдыме пасушко — Кава юмо деке погына. Шке верыштыже тудо кугу оза, пÿртÿсын вашталтмыжым тӱткын эскера да виктара. Тудын шудымӧ почеш мландӱмбалне умыр игече шога але мардеж тарвана, покшым возеш, тӱтыра, пыл-влак мландым авалтат, йӱр йӱреш. Кава юмо мландӱмбалсе илышымат тӱткын эскера, калыкым тӱрло азапыш логалме деч арала.

Кава юмын кум лӱҥгалтышыже уло. Нунын дене пайдаланен, кече, тылзе да шӱдыр-влак лӱҥгалтат.

Шӱдыр юмо

(Кумданрак «Шӱдыр юмо» статьяште лудаш лиеш)

Шӱдыр — калыкын ик эн шотлымо, мӱндыр ӱнаран юмыжо. Тудо ава семынак унарым пога, шочашлан вийым пуа. Кугу чер, азап, сой але мланде чытырналтме годым, тыгак у кугыжанышым чоҥымо пагытыште, элын рудо олажым ышташ тӱҥалме деч ончыч Шӱдыр юмылан да тудын Аважлан сӧрен кумалыныт. Сӧй годым кумалше-влак Шӱдыр Ава лумеш, тушманлан шижтарыде, кычкьдыме ялт ош тусан талгыде-влакым чара пасушко луктын колтат улмаш. Олам чоҥаш тӱҥалме годымат тудын лӱмеш йышт кумалыныт. Пагалыме шӱдырлан Кугу Корка шӱдырым (южо вере тудым хант, селькуп, кет калык-влак семынак Шордо Шӱдыр маныт, рушлаже Большая Медведица) шотлат. Корка шӱдыр деке мыняр тура илет, тунар пентыде койыш-шоктышан лият. Тиде шӱдырлан кӧра йӱдвелне илыше чыла калыкын койышыжо тыматле, тыште икте-весе дене туманлен, кредал огыт иле. Марий калыкат Корка шӱдырлан тура ила. Сандене койышна кечывалвел калык деч чотак ойыртемалтеш. Корка шӱдыр калык койыш пужлымо деч аралаш полша, мемнам поро куатан вий дене пойдара.

Марий калык тыгак Шокте — Лудо Пыжаш шӱдырым (созвездие Плеяда), Вӱдвара шӱдырым (созвездие Орион), Кайыккомбо корным — Шочын Аван солыкшым (Млечный путь) пален. Марий калыкын ойлымыжо почеш, тӱня, чыла илыш сур лудын Шокте шӱдыр гычын кондымо индеш муныжо гыч ылыжын да шарлен. Кайыккомбо корным — Шочын Аван солыкшым — Кугезына-влак илышаш чоным пӧлеклыше вийлан шотленыт. Вӱдвара шӱдырын кок атыже пиал дене темыме манын ӱшаненыт.

Шӱдыр-влакым ончен, калыкна йӱдым кудо велыш кайышашым, кушто верланымым да шагат жапым пален моштен. Пагытым ушештарыше шӱдырлан Тулвуй шӱдыр (Козерог) шотлалтын. Ожно шӱдырым марий калык тиште але ойыртемыш пале манын ойлен.

Кече ава

(Кумданрак «Кече ава» статьяште лудаш лиеш)

Кава юмын кокымшо кашташтыже Кече Ава верланен. Кече Ава кавасе ӱлыл кашташте верланыше Вӱд Ава, Мардеж Ава, Пыл Ава, Волгенче да Кӱдырчӧ юмылан оза. Чевер кече мландым куча, шке пӱсӧ шинчаже дене пӱтынь тӱням ужеш, шыма шинчаончалтыш дене ырыкта, шымата. Тудо Тӱҥ Ош Кугу Юмо гаяк волгыдо.

Кече Ава калыклан пеш кумылан, илаш полшышо ӱнар семын палыме. Тудо нигунамат яра огеш шого, шке йырже Мландым, Тылзым, шӱдыр-шамычым пӧрдыкта, шурным кӱкта, пӱртӱсым тӱзата, айдемылан чыла илыше кушкыл, янлык, кайык да моло чонан-влаклан тазалыкым пуен шога.

Тылзе ава

Тылзе - Мланде Аван суртпогыжо. Тудым Кава юмын ӱлыл каштасе вес могыр суртшылан шотлаш лиеш. Мланде дене тылзе пеш келшен илат, ваш-ваш полшат. Вес галактик гыч толшо сандалык уна эн ондак тылзыш логалеш. Тыгеже, тылзе - Юмын мӱндыр унам вашлийме кудыжо. Мланде йыр пӧрдшыжла, Тылзе Ава ӱлыч кайымыж годым, туран пӧрдмыж годымат мемнам эскера. Кӱлеш годым, Ош Кугу Юмын ойжым шуктен, мемнан пӱрымашнам иземден але ешарен сеҥа. Тылзе гыч уверым ме пылыш мурымо годым колына. Тиде жапыште ала-мо гынат ешаралт але мӧҥгешла, шагалем кертеш. Чыла тиде пашам Суксына шукта. Тудак мемнан мом ыштымынам Тылзе Авалан каласкален шога. Капысе тамга-шамычат увертарен шогат. Южо айдеме ончыклык пÿрымашыжым, кумыл шукталтшашым у тылзе шочмо годымак палаш тырша. "Шочшо у тылзым пурла вачÿмбач ужат гын, тунам сай пÿрымаш вуча", - ойленыт ожно. шола вачÿмбач у тылзым ужат - őрмалгаш верештеш. Шола вачÿмбач тылзе петыралтмым ужмо, мőҥгешла, сайым конда. Могай гына "шолагай" але уда пашам тидын деч ончыч ыштенат - чыла ỹштылалт, эрыкталт кая, сулык касаралтеш.

Тошто лызыште шындат да кӱнчат пареҥгым, кочушменым, ревым, кешырым, моло вожсаскам. У тылзе шочмеке шурным ӱдаш шотлан толеш.

Шыдешкен коштшо, ажгыныше еҥ тичмаш тылзым ончалеш гын, чонжо паремдалтеш, эмлалтеш. Нунылан порылыкым, сайым тичмаш тылзе пуа. Сай койышан айдеме тичмаш тылзым ончышаш огыл. Тылзе тыгайым шкеж декат шупшыл керташ.

Тичмаш тылзе годым нимогай кугу у пашам огыт тӱҥал, кужу корнышкат лектын огыт кае, вет тыгай годым тудо вес тӱня гыч палыдыме вийым нӧлта. У тылзе шочмо деч вара кок-кум кече эртымеке веле кугу пашалан пижман, лач тунам сӱаным тарваташ шотлан толеш.

Пыл ава

Пыл Ава каван ӱлыл кашташтыже верланен. Тудым ме шинчалан койшо волгыдо тӱтыра (юж) да шинчалан койдымо яндар волгыдо тӱтыра семын палена. Тыгак Пыл Ава кечым, тылзым, шӱдырым петырен шогышо пыл але вӱд тӱтыра семынат коеш. Пыл Ава - вӱд тӱтыра семын койшо кугу ӱнар. Тудо мландӱмбаке пеш кӱлешан вӱдым, вӱдыжгым икшырымын да ситышын волтен шога. Вӱдыжгыжӧ йӱр, шолем, лум, лум шӱраш да ночко тӱтыра, лупс, йӱштӧ покшым семынат вола. Пыл Ава тыгак теҥызыште, эҥерыште, ерыште, купышто улшо уто ночко южым кӱшкӧ кӱзыкта, калыкым, илыше вийым путырак чот погынышо вӱдыжгӧ деч утара, шке декше налеш. Пыл Ава шочшо каыквусылан, вольыклан, лочо йочалан писынрак кушкаш полша. Сандене изи йоча кужун огеш куш гын, тудым ожно пыл йымак луктын шогалтат улмаш. Вольык кушдымо ийын але куштымо шурно изи кутышан кодеш гын, Пыл Ава велыш кидым нӧлталын, сукен возын пелештыман: "Пыл Ава, пыл гай овартен шого мыйын ыштыме киндем, вольыкем, сурткайыкем, сурт кӧргӧ ешем. Нунын кап-кылыштым шкеч гаяк тӱзате, овартен шого!" Шорык межым тӱред пытарымеке, межшым ӱштылал налме почеш, шорык ӱмбаке вӱдым пӱргалыт. "Пыл Ава, овартен шого тӱредме вольыкем!" - манын пелештат.

Вӱд ава

Вӱд Ава илышым аралыше, пойдарыше, вияҥгдыше да эрыктен шогышо кугу ӱнар. Тудо кава гыч мландеӱмбаке илыше вӱдым колтен шога, чыла илян-шамычым леве йӱржӧ, ночко лумжо дене сийла, илыш вийым пойдара, тӱням тӱзлаҥдара. Тунамак тудо мландеӱмбалсе осалым, неле черым мушкеш. Юмын шӱдымӧ почеш ташлыше кугу вӱдшӧ дене тиде тӱнямат темен шынден кертеш.

Вӱд Ава шке вийже дене чыла тӱням авалтен шога. Тудын ӱнарже вес тӱняштат палдырна. Тоштыеҥын каласен кодымо ойжо гыч пале: вес тӱняшке логалше еҥын чонжо, шым ӱмырым илымеке, колыш савырна да Тӱня-влакым иктыш ушен шогышо вӱдйогын дене йӧршынлан ийын кая.

Вӱд Ава ден Кече Ава кокласе кыл астрономический идалык (22 декабрь) почеш, Ош Тӱҥ Юмын савырнымекше (космический идалык эртымеке, 3 январь деч вара), 18-19 январь гутлаште путырак виян лиеш. Тиде жапыште Вӱд Ава кугу куатым налеш. Тудын ӱнарже кугемме нерген калык ожнысек пален. Тыгай татыште памаш але эҥер (ер) гыч налме вӱд эн яндар, кугу ӱнаран, тошто осалым эрыктен кертше шулык виян. Тиде кечын марий калык Вӱд Ава, Кече Ава лӱмеш тауштен пелешта. Православный верам кучышо-влакат тиде кечын кумалыт. Нуно Иисус Христосын тынеш пурымыжлан да тылеч вара налме кугу ӱнаржылан инанен, Юмо чыкыме кече, пайремым эртарат.

Вӱд Аван мландӱмбалне шке ешыже, шочшыжо-шамыч улыт. Нунын коклаште - Теҥыз Ава, Эҥер Ава, Ер Ава.

Теҥыз Ава-шамычын чумыргымо верыштым Кугу Вӱд Аван аҥапасужо (океан) маныт. Вӱд аҥан озажлан Вӱд Он шотлалтеш. Тудын ӱдыржӧ - вӱдӱдыр (русалка) уло. Тудо эҥерын, ерын, пӱян але кугу теҥызын койышыштым сӧрастара. Шке мурыжо, шинчаончалтышыж дене айдемым, вольыкым, кайыкым сымыстарен кертеш.

Ик теҥыз ден вес теҥыз ушнымо верым але ик эҥер ден вес эҥер ушнымо верым вӱд йыжыҥ але вӱд аҥ маныт. Вӱд кушкыла йоген кайыме велым Вӱд Аван вуй могыржылан шотлат. Вуй деч пурла могыржым пурла кид-йол маныт, а шола велне шола кид-йол верланен. Йоген кайыше эҥерын вӱд почшо уло.

Вӱд Ава калыкнам осал чер деч арала, айдемым таза капкыланым ышташ полша, чоным паремда. Тидланак верчын эрдене-эр, таве гыч вӱдым налме годым, ме Вӱд Авалан тау мутым ойлена, яндар вӱдшӧ дене чурийнам мушкына.

Мурышто

• Иван Смирнов - О, поро юмо (муро)

Юмын йӱла нерген возымо книга-влак

• Юмын йӱла./ Попов Н.С., Таныгин А.И. — Йошкар-Ола: Марий Эл Республикын тӱвыра, печать да калык-влак кокласе паша шотышто министерство, Республикысе усталык рӱдер, 2003.

Кылвер-влак

• Марий кумалтыш нерген finugor.ru сайыште

Марий йӱла, юмынйӱла

​Марий юмыйӱлам шуктен шогышо-влак Тӱҥ Ош Кугу Юмылан да тудын индеш полышкалышыжлан кумалыт, кумалтышмутым ий еда кум гана лудыт, тӱшка але еш кумалтышыш талукышто ик гана эртарат, ӱмырыштышт, шагал гын, шым гана чонан вольык але шулдыран надырым пуат, еш кумалтышыш лектыт, тоштыеҥ-влакым эреак шарналтен да уштарен шогат, марий пайрем-влакым палемдат, йӱлам шуктат.

Марий-влак кеч-кунамат вес верам кучышо-влакым, нунын вераштым чытымышт да пагалымышт дене ойыртемалтыныт. Нуно кажне калык шке веражым кучаш праван, кажне верам пагалыман манын эреак шоненыт да тидлан ӱшанат. Вет юмылан кумалме чыла йӱла, обряд мландысе илышым саемдымашке, еҥ-влакын йӧныштым кумдаҥдымашке виктаралтын да кажне кечысе пашам шуктымашке юмын вийым да поро кумылым ушаш полшат.

Марий юмыйӱлам шуктышо-влак моло конфессийын еҥже-влакын правашт ден эрыкыштым пагалат да весе-влак велымат шке йӱлаштым пагалымым ужнешт.

Марий юмыйӱлам кучышо да шуктен илыше «Марий кумалтыш» погынын еҥже-влакын пашам ыштыме тӱҥ формышт тыгай: айдемын да мер калыкын илышыштыже тӱрлӧ илыш кече толмо годым юмыйӱла радамым шуктымаш, Ош Кугу Юмо дене кылым пеҥгыдемдымаш, кумалтышмутым пелештыман погынымашым, мер кумалтышым чумырымаш, поро кумылын полышым пуымаш да тӱвыра поянлык дене уш-акылым волгалтарыме пашам эртарымаш, кушкын толшо тукымым у шинчымаш дене шуарен куштымаш, юмо шӱлышан возымым савыктымаш да шарымаш.

Кумалтышмутым пелештыман погынымаш, кугу кумалтыш кӱлешлык да статус шот дене (еш, мер, тӱня кӱкшытан улмо шот дене) общинын посна еҥже, але пӱтынь общинын пунчалже, але тудын кугыракше (старейшиныже)-влакын пунчалышт почеш, а кӱлеш лийме годым моло община-влакын але нунын кугыракыштын (старейшиныштын) кӧнымышт почеш эртаралтыт. Кумалтышын кӱлешан ужашыжлан шнуй шӱлыш дене волгалтарыме да вольыкым але сурткайыкым надыр шотеш пуымо налын шога. Тидыже тӱрлӧ семын эртаралтеш, тыгодым лач ты татлан пӧлеклалтше кумалтышмутым пелештат. Кумалтышыш надыр шотеш кондымо кочкышлан, вольыклан, сурткайыклан але оксалан шнуй шӱлышым пуртат.

XX курым тӱҥалтыш марте марий юмыйӱла марий калыкым иктеш чак чумырен шогышо, тудын наций улмо шкешамжым нӧлтымӧ, ойыртемалтше тӱвыра поянлыкшым шыҥдарен да пеҥгыдемден шогышо социальный институтлан шотлалтын. Моло тыгай вий лийын огыл. Тидын годымак калыкын религийже калык-влакым посна тӱшкалан ойыркалаш, шеледаш нигунам ӱжын огыл. Нуным икте-весышт ваштареш тавадаҥ шогалаш, кредалаш таратен огыл, ик калыкымат весын деч кӱшкӧ шындаш тӧчен огыл.

Марий юмыйӱлан вияҥме корныжо тӱрлӧ шӧрынан. Совет власть годым кумалтышым эртарымаште чаракым, поктылмашым шижын гын, 1991 ийыште марий юмыйӱла у шӱлышым налын. Икымше гана онаеҥ -влак кугу погынымашым эртареныт. Тудо пагытыште Госсекретарьлан ыштыше Николай Федорович Рыбаковын, Василий Васильевич Ивановын, Алексей Изергиевич Якимовын, Михаил Егорович Шиляевын надырышт моткоч кугу. Икымше вашлиймаште онаеҥ-влак «Ошмарий-чимарий» марий юмыйӱла ушемым чоҥаш пунчалыныт, Уставым пеҥгыдемденыт да икмыняр жап гыч Россий Федераций юстиций министерствыште регистрироватленыт. Александр Михайлович Юзыкайн марий-влакым Параньга район Олор ялысе отышко Тӱня кумалтышыш чумырен. Вес ийын кугу кумалтышым Шернур районысо Купран отышто Михаил Егорович Шиляев эртарен. Тушко Свердлов кундем гыч Борис Алексеевич Александров, Башкортостан гыч Шамыкаев Шамрат Шамратович да Юрий Адрашев толыныт. Кумалаш 1500 еҥ лектын. Вес кечынже пошкудо Чылдемыр ялыште онаеҥ -влакын марий юмыйӱлам аралымаш да вияҥдымаш теме дене регион кӱкшытан конференций эртен. Конференцийым В.Васильев лӱмеш марий шанче да шымлыше институтын этнологий пӧлкам вуйлатышыже Попов Никандр Семенович вӱден.

Шиляев Михаил Ивановичын пашаш талын пижмыжлан 1993 ийыште ятыр ий гыч Киров кундем Советский районын Чумбылат курыкыштыжо у шӱлыш дене кумалтыш почылтын. Ынде марий-влак тӱрлӧ кундемла гыч кажне ийын пеледыш тылзын тушко кумалаш вашкат.

Организацийым тудо пагытыште Александр Михайлович Юзыкайн вуйлатен, а тудын ӱмыр лугыч лиймекыже, онаеҥ-влак вуйлатышым кум ий сайлаш огыл манын мутланен келшеныт. Тиддеч вара тӱҥ онаеҥлан Степан Андреевич Милютин тыршен. 1998 ий гыч тӱҥ онаеҥ - Таныгин Александр Иванович. Палемдыде огеш лий, тудо жапыште организаций Россий Федераций юстиций министерствыште регистрацийым йомдарен. Садланак пашам уэш тӱҥалме. Эн ондак онаеҥ-влак районысо общинышке погынаш тӱҥалыныт да марий юмыйӱлан негызше нерген умылымашым пеҥгыдемденыт.

Марий юмыйӱла ушемын Марий Эл Республикысе рӱдӧ юмыйӱла ушемже 2007 ий гыч Россий Федераций Юстиций министерствыште официально регистрироватлалтын.

Кызыт тудын кандаш районысо погынжо (общиныже) уло:

•Марий Эл Республикысе Марий - Тӱрек районын «Ошмарий-Чимарий» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (вуйлатыше Иванов Григорий Серафимович);

•Марий Эл Республикысе Шернур районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (вуйлатыше Мамаев Вячеслав Михайлович);

•Марий Эл Республикысе Параньга районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Абросимов Эдуард Абросимович);

•Марий Эл Республикысе Куженер районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Калачев Александр Иванович); •Марий Эл Республикысе У Торъял районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Блинов Василий Гаврилович);

•Марий Эл Республикысе Советский районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Виногоров Ефим Михайлович);

•Марий Эл Республикысе Волжск районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Федоров Аркадий Алексеевич);

•Марий Эл Республикысе Морко районын «Марий кумалтыш» погын» марий юмыйӱлан верысе юмыйӱла организацийже (Актершев Георгий Архипович).

Марий юмыйӱлам кучышо да шуктен илыше-влакын шнуй верышт – кӱсото. Тушко арам пураш, шӱкшакым ышташ, кумалтыш годым вурседылаш, кочывӱдым подылаш да тамакам шупшаш огеш лий. Марий Эл Республикыште 327 кӱсото кугыжаныш аралымаште. «Тӱвыра наследий» лӱмын ыштыме программыж почеш 2010 ий гыч ото-влакым эрыктымаш паша тӱҥалын. Тыге кум ий жапыште 13 отым эрыктыме.

Йӱлам вияҥдаш да тӱрыс чын шукташ манын Марий рӱдӧ юмыйӱла ушем кумалше-влаклан тӱрлӧ савыктышым луктеш: 2009-2011 ийлаште «Юмын йӱла» (Н.С. Попов, А.И. Таныгин) книгам да «Ото» журналым, 2012 ийыште «Ош сандалык ончылно» (А.И.Таныгин) да «Кӱсото» (И.А.Степанова) книга-влакым; 2013 ийыште «Ший мундыра» ( А.И. Таныгин) книгам, 2010-2014 ийлан «Марий кечышот» календарь.

Марий Эл Республикысе рӱдӧ юмыйӱла ушемын тамгаже уло. Тудым 2012 ийыште Россий Федераций юстиций министерствыште регистрироватлыме. Закон почеш тудын дене вес организаций-влак пайдаланен огыт керт.

Юмыйӱла паша Россий Федерацийын тӱрлӧ регионлаштыже вияҥеш. Онаеҥ-влак умылтарымаш пашам вӱдат, кумалтыш-влакым эртарат, вашлийын лекше йодыш-влакым рашемдат. Марий Эл Республикысе онаеҥ-влак 2013 ийлан тӱрлӧ кундемлаште калыкын ӱжмыж почеш кумалтыш-влакым эртареныт: Ленинград областьысе Всеволожский районышто, Карелий Республикын Сегеж ола воктене отышто, Одо да Киров кундемыште.

Марий-влакым Европышто пӱртӱслан кумалше пытартыш калык манын палемдат. Садлан Россий да тӱнямбал теле-радио журналист-влак могырым кугу тӱткыш ойыралтеш. Онаеҥ-влак, толшо-влак дене вашлийын, тӱрыс чын вашмутым пуаш тыршат да ончышо-колыштшо еҥ деке тыгаяк увер миен шужо манын эскерат.