Менделеев, Дмитрий Иванович
Менделеев Дмитрий Иванович (8 Пургыж 1834 – 2 Пургыж 1907) — руш химик.
| Дмитрий Иванович Менделеев | |
|---|---|
 | |
| Шочын: | 27 Шорыкйол (8 Пургыж) 1834 ий[1][2][3][…] |
| Шочмо вер: | Тобольск{{#if:|| |
| Колен: | 20 Шорыкйол (2 Пургыж) 1907 ий[1][4][5] (72 ий) |
| Колымо вер: | |
| Эл: |
 Россий |
| Шанче алан: | химий |
| Паша вер: | |
| Шанче степень: | доктор[d][7] (1865 ий) |
| Альма-матер: | Петербургысо университет |
| Шанче вуйлатыше: | Александр Абрамович Воскресенский[d] |
| Палыме тунемше-влак: | Дмитрий Петрович Коновалов[d], Гемилиан, Валерий Александрович[d], Александр Байков[d], Потылицын, Алексей Лаврентьевич[d] да Сергей Михайлович Прокудин-Горский[d] |
| Чап пӧлек да премий | |
| Возымаш |
 |
| Кышкар:Аҥа/Викицитатник | |
 Произведения в Викитеке | |
 Медиафайлы на Викискладе | |
Илыш да паша корно
тӧрлаташРуш химик Димитрий Иванович Менделеев Тобольскышто шочын, гимназий директоржын ешыште. Гимназийыште тунемме годым тудын сай отметкыже лийын, поснак сай латин йылме ден. 1850 ийыште тудо естественный шанче пӧлкашке физикоматематике факультетыш Петербургышто тӱҥ пединститутыш тунемаш пурыш. Тушто профессоржо физик Э.Х. Ленц, химик А.А. Воскресенский, математик М. В. Остроградский лийыныт. 1855 ийыште институтым шӧртньӧ медаль ден пытарен, да вуйлатыше туныктышо Симферопольысо гимназийыште лийын. Вара Крым сар верчын Ришельен лицейыш туныктышылан Одессыш кусарен.
1856 ийыште Петербургысо университетыште магистр кугытшым налын. 1857 ийыште Менделеев шанче командировкыште Немыч Элыште лийын. Тушто Р.Бунзен, да Г. Кирхгоф Гейдельбергысе университетын лабораторийышто пашам ыштен.
Тиде жапыште тудо шке тӱҥ тӧртыкшым «Вишкыдылыкым шолен шындашлан температуро» почын. Таче тиде критический температуро маналтеш. 1860 ийыште вес рушла химик дене тӱнямбалсе конгрессын пашашке ушнен. Туштак С.Канницаро молекуляр теорийлан шке интерпретацийжым каласен лектын. 1861 ийыште Мендеелеев Российыш толын да вара Петербургысо университетыште лекцийым лудаш кодын. 1861 ийыште «Органик химий» тунемме кнагаже лектын. 1864 ийыште Менделеевым петербургысо технологий университетыш сайленыт. 1865 ийыште доктор диссертаций «О соединении спирта с водой» арален (тиде диссертаций верчын Менделеев 40-градусан аракам почын манын каласат).
Тиде ийыштак Менделеевым технический химий профессорлан пеҥгыдемденыт. Кок ий деч вара тудо органик огыл химий капедрым вуйлалтен. Кунам органик огыл химий лекцийым лудаш тӱҥален, тиде нерген нимогай полшыкым муын огыл. Тунам тудо тӱҥалеш шке пашажым «Основы химии» возаш. 1869 ийыште ончылмут тунемме кнагалан тӱҥлыкын периодик четлыкым ыштен, а 1869 ийыште ӱарняште рушла химик мер погынышто Н.А. Меншуткин Менделеев лӱм дечын периодик четлык нерген каласен.
Тиде четлык тунемме кнагам ышташлан тӱҥ полшык лийын. Менделеев илыме годым «Основы химии» 8 гана лектын, адакат 5 луктыш англичан, немыч да француз йылмыш кусарыме лектыныт.
Вара адак кок ий тиде четлыкыш Менделеев тӧрлатымашым да рашемдымашым ыштен. 1871 ийыште кок статьям возын «Естесственная система элементов и применение ее к указанию свойств некоторых элементов» (рушла) да «периодическая законность химических элементов» (немычла). Шке статьян верчын Менделеев атом висыкым тӱҥлыкын тӧрлатен, да моло палыме огыл тӱҥлык нерген шонымашым луктын, тудо нунын малпого нерген шонымашым лукташ лӱдын огыл.
Икымше жапыште Менделеевын шонымаш-влакым шанче мер йӱштӧ вашлийын. Такшым тӱҥлыкын «экаалюминий» (галлий), «экабор» (скандий) да экасицилий (германий) почмо деч вара тиде периодик тӧртык пагалымашым налын.
XIX курым мучашыште XX курым тӱҥалтыше почмо инертан газ да радиоактиван элемент тӧртыкым пеҥгыдемденыт. Изотопын почмаш могай гынат пудыртымашым тӧртыкышто умылтареныт.
Атоман кылшот теорий ыштыме, вара пытартыш Менделеевын тӧртыкшым пеҥгыдемденыт.
Периодылык туннемаш Менделеев илыш мучаш марте вияҥден. Вес шанче паша коклаште лиеш каласаш пашам {comment|шулыктыш|раствор}} туннемаш , да шулыктышын гидрат теорий чоҥымаш нерген (1865-1887). 1872 ийыште тудо газын пеҥгыдылык теорийым тунеммен лектыш, 1874 ийыште Менделеев –Клапейрон тӧремдыш лийын. 1880-1885 ий Менделеев йоҥыштымаш туткар нерген пашам ыштен, да дробьан шолтымашым темлен.
1888 ийыште мланде йымалне газ нерген шонымашым луктын, а 1891-1892 ий шикш деч посна пычалтарым ыштымаш у технологийым луктын.
1890 ийыште Менделеевлан Калык сотемдарымаш министр да тудын коклаште шочшо ваштарешла шонымаш-влаклан кӧра Петербургысо университетым коден каяшыже логалын. 1892 ийыште «депо образцовых мер и весов» аралышлан шынденыт. 1893 ийыште тиде депо «висык шотышто тӱҥ палате» лийын. Тудын участвовастлымаш да виктарымаш ден палатыште вунтын да аршинын прототип влакым уэмденыт, да англий рушла висан системым ыштымаш кӱлешлан ончен.
Менделеев Рушла химик мерын негызлыше лийын, да 1876 ийыште Петербургысо шанче академий член-корреспондент лийын, но тудын кандидатурыжым тореш лийыныт. Тиде Петербургысо шанче мер калыкын кугу протестым луктын.
Чап
тӧрлаташССРУын шанче академий премийым да шӧртньӧ медальым Меделеев лӱмеш негызлен. 1964 ийыште Менделеевын лӱмжо Бриджпорткысо университетын чапоҥаште Евклид, Архимед, Н.Коперник, И.Ньютон, Г.Галилей, А.Лавуазье ден воктене кеча.
Негыз
тӧрлаташ- ↑ 1,0 1,1 Чугаев Л. Менделеев, Дмитрий Иванович (rus.) // Новый энциклопедический словарь — СПб: 1915. — Т. 26. Мацеевский — Молочная кислота. — С. 263—269.
- ↑ Чельцов И., В. К. Менделеев, Дмитрий Иванович (rus.) // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XIX. — С. 82—85.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 https://www.biography.com/people/dmitri-mendeleyev-9405465
- ↑ 4,0 4,1 Mendeléeff, Dmitri Ivanovich (англ.) // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911.
- ↑ Менделеев, Дмитрий Иванович (rus.) // Маммилярия — Мера стоимости — 1938. — Т. 38.
- ↑ Погодин С. А. Менделеев Дмитрий Иванович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1974. — Т. 16 : Мёзия — Моршанск. — С. 67—69.
- ↑ МЕНДЕЛЕЕВ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (rus.) — Большая российская энциклопедия, 2016.