Харламов, Валерий Борисович
Вале́рий Бори́сович Харла́мов (14 Шорыкйол 1948 — 27 Сорла 1981) — тале хоккеист, ЦСКА командын да Совет Ушем чумыр командын форвардше. Совет Ушемын сулло спорт мастерже (1969). 2 гана Олимпий чемпион (1972—1976), 8 гана тӱнямбал чемпион лӱмым сулен. Совет Ушемын эн сай хоккеистше (1972, 1973). 70-ше ийлаште шочмо элыштыже гына огыл, йот эллаштат кугу пагалымашым сулен.
Илыш корно
тӧрлаташЙоча пагыт
тӧрлаташАчаже — Борис Сергеевич Харламов — «Коммунар» заводышто слесарьлан ыштен. Аваже — баск калык гыч, Бильбао олаште шочын, чын лӱмжӧ — Арибе Аббад Хермане (Бегонита), 1937 ийыште изи ӱдыр улмо годымжо Совет Ушемыш Испаний гыч сар деч утарашлан конденыт. 1940-ше ий гыч Борис дене пырля ик заводышто тыршеныт.
Валерий Харламов Москошто Шорыкйол тылзын 13 гыч 14 кече кокласе йӱдым шочын. Эргылан Валерий Чкалов лӱмеш лӱмым пуэныт. Вара Харламовмыт ешыште Татьяна лӱман ӱдыр шочын.
Изи годсек Валерий футбол да хоккей дене модын. Коньки ӱмбаке икымше гана 7 ияш годымжо шогалын. Ачаже заводысо командыште чӱчкыдын хоккей дене модын, эргыжымат пырля чӱчкыдын наҥгаен. Эрге йӱштыштӧ ынже кылме манын, тудлан коньким йолышкыж чиктен да ий валке луктын.
1961 ийын Ӱярня тылзын Харламов ангине дене черланен, чер, шарлымеке, вес органлашке куснен. Эмлызе-влак эргын шӱм порокым муыныт, да ревмокардит диагнозым шынденыт. Валерлан физкультур урокыш кошташ, уремыште куржталаш, нелытым нӧлтышташ, ияш чареныт.
Но ачаже вес семын шонен. Кунам 1962 ийыште кеҥежым Ленинград кугуремыште кеҥеж катокым почыныт, 14 ияш эргыжым тушко, хоккей секцийыш колтен. Аважлан нимом каласен огытыл. Тудо ийын 1949 ийыште шочшо рвезе-влакым гына тушко налыныт, но Валерий изи капан, каҥга лийын, тренерым шоешт кертыныт. Валерийым Вячеслав Тазовын тӱшкашкыже налыныт. Икмыняр жап гыч шоя почылтын, но сайын модмыжлан эргым луктын колтен огытыл. Хоккеистым Андрей Старовойтовын тӱшкашкыже кусареныт. Тудын дене ныл ий тунемын.
Ты жапшытак кум тылзыште ик гана ача ден эрге эмлымверыш, шӱмым тергаш коштыныт. Изиш жап эртымеке самырык Валерий чыла чер-влакым сеҥен, тӧрланен, да уло вий дене хоккей дене модаш тӱҥалын.
Ий валне
тӧрлаташТалантан эргым ЦСКА-н тӱҥ командышкыж налаш темленыт, но армий клубын да Совет Ушем чумыр командын тӱҥ тренерже Анатолий Тарасов самырык Харламовым кӱкшын аклен огыл. Совет Ушемын юниор чемпионатын пытартыш турнирыштыже Минск олаште 1967 ийыште Харламов шкенжым моткоч талын ончыктен. Москошко пӧртылмеке ЦСКА спортшколын тренерже Виталий Ерфилов командыш тудым ӱжын. Тиде ийынак, кеҥежым Валерий Кудепст олашке сборыш кая. Тушто кап нелытым, патырлыкым поген.
Эркын-эркын Харламовым тӱҥ составыш пурташ тӱҥалыныт. 1967 ийыште Шыжа тылзын 22 кечынже икымше гана ЦСКА командыште модаш лектын. «Сибирь» ваштареш модыныт. Армий команде куштылгын, 9:0 счет дене сеҥен, но Валерий ойыртемалт кертын огыл. Мастарлыкым погашлан тудым вес ийын кокымшо лигыш, «Звезда» командыш колтат. Тарасов «Звезда» командын тренержылан инструкцийым пуэн: «Те тудлан кажне кечын кум гана модаш йӧным пуышаш улыда. Вашлиймаш-влак годым — кеч-кузе модмаш эртыже - Валерий ий валне 70 процент деч шагалрак лийшаш огыл.»
Харламов «Звезда» командылан кугу пайдам конден — 40 модмашыште 34 шайбым пуртен, калык тудым чот йӧратен шынден. 1968 ийыште Харламовым угыч Москошко ӱжыт. Ӱярня тылзын 7 кечынже «Звезда» командыште пытартыш матчым модмеке, хоккеист мӧҥгӧ пӧртылын. Пӧртылӧ кечынак Тарасов тудым ЦСКА командын тренировкышкыж ӱжын.
Икымше сеҥымаш-влак
тӧрлаташ10 Ӱярняштак Харламовым ЦСКА клубын тӱҥ составышкыж пуртат, угыч «Сибирь» команде ваштареш модмашште. Армий команде угыч куштылгын, 11:3 счет дене сеҥен. 1968 ийыштак Вӱдшор тылзын 23 кечынже профессионал командыште шке икымше голжым пурта — «Крылья Советов» командын капкашкыже. Но вес тургымышто гына тӱҥ составыште кӱемалт кодын кертын. Борис Михайлов да Владимир Петров дене ик тройкышто модын. Эркын-эркын кум форвард сай модмашым ончыкташ тӱҥалын.
Тудо ийынак Харламовым ССРУ-н кокымшо чумыр командышке ӱжыныт. Тиде команде Чехословакийын командыжым Москосо калык-влак кокласе турнирыште алмаштен. Турнир пытымеке Харламовым Совет Ушемын тӱҥ чумыр командышкыж ӱжыныт. Канаде ваштареш модмашште Валерий когынек гана модаш лектын. Тиде модмаш-влакыштак ССРУ чумыр командыште Михайлов — Петров — Харламов тройко кӱемалтын.1969 ийыште йолташ модмаш-влакышке нине кум форвардым чӱчкыдын ӱжыныт, а вара Стокгольм олашке Тӱнямбал чемпионатыш налыныт.
Чемпионатыште сеҥымаш-влак деч вара Совет Ушем Чехословакийлан сеҥалтын. Вара, швед-влакым сеҥымеке (кум шайбыге Петровын тройкыжо пуртен), угыч Чехословакийлан сеҥалтын. Тренер-влак капкаоролым да Харламовым титакленыт. Туге гынат, ССРУ чумыр команде тӱнямбал чемпион лийын (мучашште Совет Ушем, Чехословакий, Швеций ик семын очком погеныт, пуртымо да налме гол-влак кокласе ойыртем дене ме ончыко лектынна). Москошко пӧртылмеке Харламов, Петров, Михайловмытлан сулло спорт мастер лӱмым пуэныт.
Хоккеист семын чапланымаш
тӧрлаташМихайлов — Петров — Харламов
тӧрлаташЦСКА командын форвард тройкыжо кум ий жапыште чоҥалтын. Эн ончыч ЦСКА-шке Борис Михайлов толын. 1967 ий гыч Владимир Петров ушнен. Тиде кок спортсмен верлан ваш-ваш ӱчашен огытыл, тренер-влак нуным пырля шогалташ тыршеныт. Тӱҥалтышыште Вениамин Александров дене пырля модыныт, вара нунын дек Харламов ушнен. 1968/69 тургымышто тренер-влак шижын шуктеныт: тиде тройышто Александровын мастарлыкше гына уло, а эше лидерын чон вийже кӱлеш. Лач Харламов тиде тройыкшто Михайлов ден Петровым почешыже вӱден.
Ты годым кажне спортсменын модмо ойыртемже лийын:
- Михайловын модмо годым моткоч чот кумылжо нӧлталтын, азартыш пурен, йолташыже-влакым ылыжтен моштен, ий валне шуко тыршен, орол пашам талын шуктен, шайбым наледен моштен, ты годым тройкышто эн шуко голым пуртеден.
- Петров — патыр, кучедалын моштен, тудын пералтымашыже пеш виян ыле.
- Харламов — тавалышым эртен моштен, орол-влак коклаште шайбым наҥгаен, шкежат нунын кокла гоч шыҥен пурен моштен. Тройкышто голым пуртымо шотышто вараш кодын, но голым пуртымо пасым шукырак пуэден.
Совет хоккейыште тиде тройко эн ончыч вий дене таҥасен модын.
Харламов тыге ойлен:
|
Ме ваш-ваш пел мут гычат огыл, пел буква гыч умылена. Мый палем, шижам, мом нуно ыштат, мом ыштынешт, кеч вес велышке ончат гынат, садыгак палем. Кунам да кузе модыт — мый тидым чонем дене шижам, санденак куржам тушко, кушто мыйым шайбе вучаш тӱҥалеш, кушто мый йолташемлан полшен кертам. Южгунам ойлыде, шинчаваш ончалын гына, ме вигак шке пашашке пижына — шайбым йомдаренна гын, оролаш куржына, йолташ ноен гын, тудын олмеш пашам ыштена. | 
|
Хоккеист-влак ий валне модмо годым сайын ваш-ваш умыленыт, но илышыште коклаштышт сай келшымаш лийын огыл.
Икымше Олимпий сеҥымаш
тӧрлаташСовет Ушемыште 1970-ше ийлаште самырык Харламов ик эн тале хоккеист лийын. Модмо техникыже, коньки дене мунчалтымашыже, шайбым вӱдымыжӧ — чыла сай. 1970—71 ийласе Совет Ушемын чемпионатыштыже тавалыше-влакын капкашкышт 40 шайбым пуртымеке эн сай бомбардир лӱмым сулен. 1971 ийысе тӱнямбал чемпионатыште Харламовын голжылан кӧра Совет Ушем финалыште Швецийым сеҥен, а хоккеист кумшо гана тӱнямбал чемпион лӱмым налын.
1971 ийын мучашыштыже, Саппоро оласе Олимпий Модмаш деч ончыч Тарасов (тренер) у тактикым налын. Харламовым Викулов да Фирсов дене пырля шогалтымеке у тройкым чоҥен. Тӱҥалтышыште тиде тройкым «Известия» газетын пӧлекше верч турнирыште акленыт. Тройко адакат эн сай лийын. Харламов тыге шке у йолташыж-влак нерген ойла:
|
|
Тӱҥалтышыште моткоч аптыраненам, тургыжланенам: мый вет тыгай мастар-влак дене пырля модам! Но нуно нерым кӱш кадыртыде, мыйым йолташ семын вашлийыныт, кычкырыде шке верым муаш полшеныт |
|
А Олимпий турнирыште эн сай бомбардир лӱмым лач Харламовак сулен. Кажне модмашыште (Чехословакий ваштареш модмым шотлыде) голым пуртылын, кок гана хет-трикым ыштен (финн да поляк-влак ваштареш модмо годым). Тыге Совет Ушемын чумыр командыже вич гана сеҥымеке, ик модмашым ик гай счет дене эртарымеке икымше верым налын. Валерий Харламовын Олимпий модмашыште тиде икымше шӧртньӧ медальже лийын.
Совет Ушем — Канаде Суперсерий (1972)
тӧрлаташКанадысе профессионал-влак дене 1972 ийысе модмаш радамыште Валерий Харламов калык-влак кокласе пагалымашым сулен. Третьяк да Якушев дене пырля тудо Совет Ушемысе хоккей ончылно лийын.
Эн сайын Харламов шкенжым Канадыште ончыктен кертын. 1-ше модмашыште Валерийын тыршымыж дене Совет Ушемын командыже ончыко лектын. 7:3 счет дене матч эртен. Вашлийымашым иктешлыме деч вара эртарыше-влак Харламовым матчын эн сай модшыжлан сайленыт.
2-шо модмаш Харламовланат, совет командыланат пиалан лийын огыл. Тиде матчыште Валерий 10 минуташ штрафым налын.
3-шо модмашыште ик шайбым пуретн. Тудо жапыште Совет Ушемын командыште 1:3 счет годым эше модшо-влакат ситен огытыл — штраф жапыште лийыныт. Но Харламов, Борис Михайловын пасшым налмеке Канадым поктен шуын. Модмаш 4:4 счет дене пытен.
Канадысе модмашын пытартыш модмашыштыже Харламов ик гол пас дене гына ойыртемалтын. Но командылан пайдам конден, вет модмаш 5:3 счет дене пытен.
Умбакыже суперсерийын москосо модмаш-влакше тӱҥалыныт. Харламов тыштат талын модын. Икымше модмаш 5:4 счет дене пытен.
2-шо модмаш кредалмаш дене ойыртемалтын. Канадысе спортсмен Бобби Кларк клюшкын ыргакаж дене Валерийын йолшаклякажым руалын. Канадысе спортсмен шкеже тыге ойла:
|
|
Ме иктӧр каенна, Харламов мыйым клюшкыж дене шӱкалын, а шкеже савырнен да кораҥ каен. Мый, шоныде, тудым поктен шуынам да шелын пуэнам. Мый шкеже торжа модшо улам, вес торжа модшо-влакым пагалем. Но мыйым клюшко дене тӱкат гын, мыят тидымак ыштем. |
|
Тыгодым Кларк штрафым гына налын, модмаш гыч тудым кораҥден огытыл. Тулыкеш кодшо командына 2:3 счет дене сеҥалтын.
3-шо модмаш Харламов деч посна эртен, совет команде адакат сеҥалтын — 3:4 счет. Эмлызе-влакын тыршымышт, да шке чытымыж дене Харламов пытартыш модмашыш лектын, но туге гынат Канаде 5:6 счет дене сеҥымашым налын.
Совет Ушем — Канаде Суперсерий (1974)
тӧрлаташХарламовын илышыштыже Суперсерий-74 кугу кышам коден. 8 модмашыште тудо 2 шайбым гына пуртен, но когыньек голжо шедеврлан шотлалтеш.
17 Идымын 1974 ийыште Квебек олаште Харламов чыланыштым ӧрыктарыше голым пуртен. Кумдан палыме канадысе орол Ж.-К. Трамбле варажым каласа:
|
|
Кунам ме Степлтон дене пырля шеҥгеке чакнена, мы нигунам ом тургыжлане: мемнан коклашкына нимогай форвард ок пуро. Лӱдыт. Вожылде, но моктаныде мый каласен кертам: кок вакшкӱ коклашке айдеме логалеш гын тудлан куштылгырак лиеш. Но тиде руш форвард мемнан деке лишемын. Мо вара лийын? Мый ужын шуктышым — тудо мыйым шола вел гыч эртынеже. Стэплтон, мӧҥгешла, пурла вел гыч каймыжым ужын шуктен. Кунам ме кок велыш Харламовым кучаш тарванышна — тудо мемнан коклашке шыҥен пурен кертын. Кузе тудо мемнам окмакеш коден - тачат умылен ом керт. Но иктым чын палем: тетла тыгай модшо уке. |
|
Шыжа тылзын 3-шо кечынже Москошо Харламов эше ик ӧрыктарыше шайбым пурта. Анатолий Тарасов тидын нерген тыге ойла:
|
|
Вес велыш ончалмеке (тиде йӧратыме финтше ыле), икымше канадецым шоештын. Канадец Харламовым вес велыш покташ куржын. Кокымшо деке лишеммке, трук торашке каен колтен. Канадец тудым кап дене темдалнеже ыле, но логалын огыл. А кумшым Валерий эше оҥайракын модын сеҥен: шайбым клюшко деч колтен, а кунам куаныше канадец шайбыш кержалтнеже ыле — Валерий тудым вачыж дене шӱкалын, ий валке сӱмыртен, шайбым угыч налын да Чиверс капкаорол ваштареш шкетын шогалын.
Модмо семын Харламов капкаорол деке лишкырак толын, да клюшко дене пурла велыш лупшалын. Капкаорол пурла велыш тӧрштен, но шайбым Харламов але эше колтен огыл. Кунам капкан шола лукыжо почылтын — тушкак голым чыкалын. |
|
Совет командын эмлызыже Олег Белаковский ойлымыж почеш, тиде модмашыште канадец-влак Харламов ваштареш пеш торжан, шот дене огыл модыныт:
|
|
Шижде клюшко дене тӱкат веле - Харламовын нерже шалатыме. Мый тудын вӱр йогымыжым шогалташ нерат лийынам. А нерым шалатат гын моткоч коршта. Но тыште корштымашым от ончо, Валерий угыч ий валке лектеш. Канадец-влак тудым кеч кузе шогалташ тыршат. Трук Рик Лэй, канадысе орол, Валерийым поктен шуеш да чурийышкыж мушкында. Мушкындыж дене лач нерышкак логалеш!
Лэйын мушкындымыжо кугу кредалмашым тӱҥалын. Эн чот Харламов, Якушев, Мальцев, Васильев, Лутченкомытлан логалеш. Нуно чылан чот сусыргеныт. Мый нуным кылден, эмлен ом шукто. Молан манаш гын нуно угыч ий валке куржыт. Лӱдде. Тиде, чынак, кугу ваш шогымаш ыле. |
|
Тиддеч вара Лэй Совет Ушем командын тренировкышкыж толын да Валерий ончылно вуйжым савен.
Ешым чумыра
тӧрлаташ1976 ийыште 14 Агаште Харламов 19 ияш Ирина Смирнова дене сӱаным ышта. Самырык мужырын тиддеч ончыч эше Шорыкйол тылзынак Александр лӱман эрге шочын. Вара Бегонита лӱман ӱдырам ыштеныт.
Мужыраҥме деч ончыч Харламов шкетын Тушиношто илен. Вара самырык ешлан кум пӧлеман пачерым пуэныт.
1976 ийысе аварий
тӧрлаташ
Ага тылзын 26 кечынже Харламовмыт уна гыч пӧртылмӧ годым аварийыш логалыныт. Руль воктене шинчыше Валерий эркын кайыше грузовикым ончылташ тӱҥалын. Ваштарешыже эше ик грузовик каен. Трук ваштареш толшо грузовик шеҥгечын такси лектын кудалын. Шола велыш рульым пӱтыралмеке, Валерий корно гыч кудал волен да меҥгыш тӱкналтын.
Хоккеист кок ӧрдыжлум пудыртен, пурла йолвургыжым шалатен, вуйторык чытырналтмым налын (Ватыже сусырген огыл). Эмлызе-влак тудлан спорт пашажым мучашлаш темленыт. Но эмлалтмеке тудо садыгак модаш шонен пыштен. 2 тылзе гыч, Сорла тылзын икымше ошкылым ыштен кертын.
Ий валке пӧртылеш
тӧрлаташШыжым Харламов рвезе-влак дене катокышто мунчалтен кудалышташ тӱҥалеш. Эркын-эркын вийым погымеке, ЦСКА клубын модшо-влак денже ямдылалташ тӱҥалын. Тренер-влак тудым матчым пурташ шонен пыштеныт. «Крылья Советов» ваштареш модмашышке Валерийым ӱжыныт. Матч деч ончыч тренер ден эмлызе спортсмен-влак деке лектын, увертареныт: «Харламов модаш тӱҥалеш», да торжан огыл модаш йодыныт. Кылме тылзын 16 кечынже Харламов модаш лектын. «Лужники» Ий полатыш толшо-влак тале хоккеистлан шуко жап совым кырен шогеныт. Михайлов ден Петров йолташыже-влак тудлан голым пурташ йӱным пуаш тыршеныт. 4 минутыштак Харламов шайбым пуртен кертын, ончышо-влак гына огыл, «Крылья» командын модшыжо-влакат Валерийым совым кырен саламленыт.
Харламов умбакыже модеш, сеҥымаш-влакым налеш. 1979 ийыште Михайлов-Петров-Харламов тройко шке тӱжемше шайбыжым пурта. 1980-ше ийыште Михайлов-Петров-Харламов тройко шалана. Михайлов модаш чарна, Петров вес вере модеш. Харламов самырык-влакым шке воктеныже ямдыла. 1981/82 ийысе тургымышто шке йолташыж-влаклан Харламов хоккеист пашам мучашлыме нерген ойлен. Йоча тренер пашашке куснаш шонен. Кеҥежым у тургымлан ямдылалтын, ЦСКА командыште 11-ше гана Совет Ушем чемпион лӱмым сулен, Европо чемпион Кубокым сеҥен. Тите турнирыште эн сай форвард лӱмым сулен. Канадын Кубокышкыжо эше логалаш шонен, но 1981 ийысе Кубокыш тудым налын огытыл. Валерийын кумылжо чот волен, Москошто кодын, икмыняр кече гыч автокатастрофышто колен.
Колымаш
тӧрлаташ1981 ийыште Сорла тылзын 27 кечынже шым шагат эрдене Ленинград кугорнышто аварий лиеш. Валерий, Ирина ватыже да ватын тукым шольыжо Сергей Иванов олашке даче гыч пӧртылыныт. Руль воктене шинчыше Ирина ночко корнышто машинам виктарен шуктен огыл, «Волга» машина ваштареш корныш лектын кудалын, тушто ЗИЛ грузовик дене тӱкналытн. Волгаште шинчыше-влак чылан верыштак коленыт. Валерийын эргые да ӱдыржӧ тулыкеш кодыныт. 31 Сорлаште панихиде эртен, тиде кечынак колышо-влакым тоеныт. Хоккеист дене чеверласаш калык тӱжем дене толын. Тойымашышке Совет Ушем чумыр командын модшыжо-влак толын кертын огытыл. Нуно Виннипег олаште ты годым лийыныт. Тушто совет хоккеист-влак каҥашымашым эртареныт, тушто пеҥгыдемденыт: Валерий Харламов лӱмеш Канадын Кубокшым сеҥаш кӱлеш. Совет спортсмен-влак сӧрымыштым шуктеныт, финалыште Канадым 8:1 счет дене сеҥеныт.
Шарнымаш
тӧрлаташ- 1991 ийыште аварий олмышто мрамор гыч ыштыме 500 килограмм нелытан шайбым да клюшкым шогалтеныт. Тушто возеныт:
|
|
Тыште руш хоккейын шӱдыржӧ йӧрыкталтын. Валерий Харламов.
(руш. Здесь погасла звезда русского хоккея. Валерий Харламов.) |
|
- 1998 ийыште Шайбан хоккейын Калык-влак кокласе федерацийын Хоккей чап Залыште Торонто олаште Харламовын лӱмжым курымешлан возен шынденыт. Владислав Третьяк дене пырля НХЛ-ыште модде тиде чапым налыныт. Тӱняште нине кок хоккеист-влак деч посна нигӧм тыге палемден огытыл.
- 2008 ийыште Ага тылзын 17 кечынже Шайбан хоккейын Калык-влак кокласе федерацийын 100 ияш лӱмгечыжым пайремлыме лӱмеш жап кокласе 6 эн сай хоккеист-влакын лӱмыштым каласеныт: форвард-влак Валерий Харламов ден Сергей Макаров, капкаорол Владислав Третьяк, канадысе форвард Уэйн Гретцки, швед орол Бёрье Сальминг.
- Хоккей дене Российын чумыр командыштыже да ЦСКА клубышто № 17 Харламовын лӱмжӧ почеш курымешлан пеҥгыдемденыт. Тиде номер дене тетла нигӧ модын ок керт. Лач хоккеистын эргыже - Александр гына модын.
- 2009 ийыште Российын Рӱдӧ банкше Валерий Харламов шарнымашеш тудын чурийже дене 2 теҥгеаш ший оксам лукташ тӱҥалме нерген увертарен. Тыге, Харламов деч посна эше Александр Мальцев ден Всеволод Бобровмытын чурийыштым оксаште вераҥдыме.
Тыгак ончо
тӧрлаташ- ↑ Харламов Валерий Борисович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ https://www.eliteprospects.com/player.php?player=21366 (англ.) — 1999.
- ↑ http://www.hockey-reference.com/players/k/kharlva01.html
- ↑ http://sputniknews.com/voiceofrussia/2008/07/02/201174/
- ↑ http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/kh/valery-kharlamov-1.html