Сапаев, Эрик Никитич

Эрик Сапаев (1932 ӱярня 4, Йошкар-Ола — 25 пургыж 1963, Йошкар-Ола) — марий семлызе, Совет Ушем Cемлызе-влак ушемын йыжъеҥже (1959), Олык Ипай лӱмеш Марий комсомол премийын лауреатше (1968, колымыжо деч вара), Марий АССР Кугыжаныш премийын лауреатше (1970, колымыжо деч вара).

Эрик Сапаев
Эрик Никитич Сапаев
Файл:Sapaev.jpg
Шочын	1932 ий 4 ӱярня(1932-03-04)
Шочмо вер	Йошкар-Ола
Колен	1963 ий 25 пургыж(1963-02-25) (30 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола, Марий Автоном Совет Социализм Республик, Россий Совет Федератив Социализм Республик[d], Совет Социализм Республик-влак Ушем
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем
Тыршымаш алан	семлызе
Чап пӧлек да премий	Олык Ипай лӱмеш Марий комсомол премий (1968), Марий АССР Кугыжаныш премий (1970)

Икымше музык шинчымашым Культпросветшколышто налын. Скрипке дене шокташ тунемын. 1953 гыч Озаҥысе кугыжаныш консерваторийыште композицийлан тунемын. Консерваторий деч вара Йошкар-Олаште музык училищыште туныктен. «Акпатыр» лӱман икымше марий оперым возен.

Ӱмыргорно

Эрик Никитич Сапаев 1932 ийын Ӱярня тылзын 4-ше кечынже Йошкар-Олаште шочын. Йоча пагытым Моркышто да Йошкар-Олаште эртарен. Ачаже, Никита Никифорович Сапаев, педагог, партий пашаеҥ улмо годымжо шкенжым тале организатор семын ончыктен. Партийын марий обкомын кокымшо секретарь марте шуын. Но 1937 ийыште Кылме тылзын Никита Сапаевым «калык тушман» семын четлык коклашке шындат, тулыкеш кодшо ешлан нелылык деч посна шуко мыскылтышым чыташ логалеш.

Ты жапыште ешлан кугу полышым Никита Никифоровичын тукым шольыжо (племянник) Василий Федорович Сапаев ышта. Варажым Эрик тудым кокымшо ача семын пагалаш тӱҥалеш.

Репрессий деч вара Эрикын аваже Вера Евдокимовна Сапаева йоча-влак дене пырля марийжын шочмо верышкыж, У Торъял кундем Чобык ялыш илаш куснен. Тыште Эрик школыш коштеш, пырдыжгазетым сӱретла, шуко лудеш.

Йоча пагытыштак Эрик шкеак скрипке, гармонь, балалайке дене шокташ тунемын, марий сем-влакым нунын дене шоктен.

5-ше класс гыч Лемде школыш тунемаш куснен. А 7 класс деч вара, ачажын корнышкыж шогалаш шонен пыштымеке, У Торъялысе педагогике училищыш тунемаш пура. Но 1948 ийыште телым тудын илышыже йӧршын вашталтеш.

Сем тӱняшке икымше ошкыл

Ик кастене, Шорыкйол тылзын уло еш дене погынен, мӧҥгыштӧ чылан шинченыт. Теле канышлан Эрик училище гыч скрипкым конден да тудын дене шоктен. Трук пӧртыш Эрикын йолташыже да тудын дене пырля ала-могай шоҥго пӧръеҥ пуреныт.

Пӧръеҥ — йолташын туныктышыжо — Георгий Сергеевич Гусев лийын. Уна Эрикым иктаж-могай семым шокташ йодын. Эрик шӱвыр семым йоҥгалтарен. Вара эше икмыняр марий да руш калык семым.

Самырык эргым толшо уна моктен да музык училищыш тунемаш пураш ӱжын. Изиш шоналтымеке, Эрик келшен да эрдене, уна-влак дене пырля, кум сукыр пареҥгиндым налмеке, сем шинчымаш тӱняшке тошкалын.

Музык училищыште

Моштымашыжым кӱкшын аклен, Сапаевлан училищын педагогшо Л. Н. Сахаров деке келгырак шинчымашым погаш кошташ темлат. Скрипке специальность дене Сахаров тудым факультатив семымын туныкташ тӱҥалеш. Да лишыл жапыште Эрик марий поэт-влакын возымо почеламутыштлан семым келыштараш тӱҥалеш. Валентин Никитич туныктышыжо варажым тыгерак ойлаш тӱҥалеш:

... да ты жапыште Эрик марий почеламут-влак негызеш мурым возгалаш тӱҥалеш. Урокышко мыланем эре у сочиненийжым конда да ончыкта ыле. Мый тудым эре моктенам да шкежат тидлан куаненам...

Сапаев симфоний оркестрыште да калык семӱзгар оркестрыште шуаралтеш. Пытартышыжлан тудо У Торъял кундемысе ойган да куштымаш сем-влакым воза.

Училищын пытартыш курсышто тунеммыж годым Сапаев туныкташ тӱҥалеш. Педагогике училищыште скрипке классым вӱда.

Училищыште тунеммыж годым Сапаев тӱҥ жанрлан шкаланже мурым ойырен. Тиде жанрыштак тудын тӱҥ ойыртемже — лирике чоҥалтеш.

1952 ийыште Сапаев училищым тунем пытара, но туныктышо-влак дене келшымашым арален кода. Валентин Никитич Эрикын у пашаже-влакым эскераш тӱҥалеш, марий радиошто нуным шкежат йоҥгалтара лиеш.

Озаҥысе сем консерваторийыште

1953 ийын кеҥежым Семлызе-влак ушем да Тӱвыра Министерстве Эрик Сапаевын произведенийже-влак колыштмашым эртареныт. Комиссийын пунчалже лектын: Эрик Сапаевым Озаҥысе кугыжаныш консерваторийыш колташ. Тунам Сапаев умыла: тӱҥ пашаже — семлызе семын шуаралтмаш, но тыште кажне кечын чот тыршаш кӱлеш.

Садыгак, муро-влак деке шӱмаҥмаш Сапаевын пашаштыже кугу верым налеш. 1955 ийыште тудо шке ойпогыжым ямдыла. «Муро-влак» ойпого марий книга савыктышыште вес ийын лектеш. Тышке 20 муро пурен. Вара вигак вес муро ойпогым ямдыла.

Озаҥыште Сапаев шкаланже моткоч шуко налын. Концерт, спектакль, съезд, пленум-влак — тиде чыла Эрик Сапаевым кугу кӱкшытыш нӧлтен. Но тыгай вашлиймаш-влакышке кошташ утыждене жапше лийын огыл, тудо у произведений-влакым возгала.

1955 ий гыч Симфониетта дене пашам ышташ тӱҥалеш. Сапаевын сочиниенийже-влакым йоҥгалтарат, радиошко возгалат. Шапорин, Эшпай, Хачатурян, Кабалевский, Хренников семлызе-влак тудын нерген моктен гына ойлат. 1956 ийыште Пургыж тылзыште тудо Моско олашке усталык отчет дене кая, тушто вариаций, мурыжо-влакым ончыкта, чыла ното материалым ончаш пуа.

Тынар шуко ужынам — вуй пӧрдеш! Отчетышто мыйым пеш чот моктеныт. Утыжденак! Нимом тыгайым мый вучен омыл. Эше: мыйым Музфондын еҥже-влак коклашке налыныт!

Лӱмлӧ композитор-влакын моктымышт Сапаевым куандара да ынде тудо икмыняр пачаш шукырак тыршаш тӱҥалеш.Туныктышыжо А. С. Леман дене кутырмыж годым опер нерген мут лектын. Леманжат, Сапаевшат оперым пырля возаш шонымаш дене шукертсек иленыт. Но Симфониеттым мучашлымеке гына опер деке ушнаш шонен пыштеныт.

Кугыжаныш экзаменыште Сапаев Симофониеттыжым ончыкта, тыгак Акпатырын арийжым (тиде вара «О, шочмо кушмо Марий мланде» оперыш пура).

1958 ийыште Эрик Сапаев дипломым налеш да специалист семын сем училищыш пӧртылеш. Тыште тудо сем теорийым да композицийым туныкта.

Семлызе паша

Музыкым тунеммыж годымак возаш тӱҥалын. Ончыч калык семлан у шӱлышым пуен, вара изи пьесе дене муро-влакым возгален. Студент улмыж годым Сапаев Симфониеттым воза, эн кугу пашажым — «Акпатыр» лӱман марий калык оперым возаш тӱҥалеш.

Сапаевын симфоний произведений-влак коклаште «Торъялысе сюитым» палемдаш лиеш. Олык марий-влакын калык сем негызеш возалтын, Торъял кундемын муро ойыртемжым ончыкта. 1960-шо ийыште Вӱдшор тылзыште Моско олаште семлызе-влакын россий кӱкшытысӧ икымше погынымашышт лийын. Тушко Сапаеват миен. Мастар-влак дене вашлиймаш деч Сапаев шкаланже, шке пашажлан шуко уым налын, вес калык семым колышт шуктен.

«Акпатыр» опер

Файл:Акпатыр опера.jpg

"Акпатыр" шындалтеш

Сергей Чавайнын «Акпатыр» драмылан тиде опер возалтын. Драмыште Пугачёв восстаний годсо жап ончыкталтеш. Оперын семже чын марий манын кертына. «Акпатырым» тудо 1963 ийыште гына мучашлен. Либреттом Геннадий Матюковский, Осмин Йыван, М. Якимов возеныт.

Семлызе чыла репетицийыште лийын, шке тыршен. Премьере марте изиш гына кодын, но... 1963 ий Пургыж тылзын 24 кечынже Эрик Сапаев колен.

Опер 1963 ийыште шындалтын, но палыман, икымше постановкышко оксам нигӧ ойырен огыл, чылан шке кумылышт почеш тыршеныт. 5 Вӱдшор икымше марий оперын шочмо кечыжлан шотлалтеш.

31 ийым веле илен гынат, тиде жапыште Эрик Сапаев моткоч шуко ыштен кертын, марий семым у кӱкшытыш кӱзыктен, шке лӱмжымат муро аланыште да марий эртымгорнышто курымешлан арален коден.

Шарнымаш

• Колымыж деч вара семлызелан Марий комсомолын Олык Ипай лӱмеш премийжын лауреатше (1968), Марий АССР Кугыжаныш премийын лауреатше (1970) лӱмым пуэныт.
• 1994 ийыште Опер да балет театрлан тудын лӱмжым пуеныт.
• 1997 ий гыч У Торъял поселкышто Йоча сымыктыш школ Эрик Сапаевын лӱжым нумалаш тӱҥалеш.

Тӱҥ произведенийже-влак

• «Акпатыр» (Ныл ужашан опер)

Симфоний произведений-влак

• Симфониетта (1958)
• Торъялысе сюита (Торъяльская сюита) (1961)

Скрипке оркестрлан

• Мелодий (1952)
• Танец (1954)
• Концерт (1962)

Калык семӱзгар оркестрлан

• У Торъял кундемын куштымаш да ойган сем-влак (Протяжные и танцевальные мелодии Новоторъяльского района)
• Переложение (1949—1951)

Камерно-инструментальный произведений

Фортепианолан

• Марш (1951)
• Вариаций-влак (Вариации) (1956)

Кылан семӱзгар-влаклан

• Скрипке ден фортепианолан поэме (1954)
• Скрипке ден фортепианолан пьесе-влак (1957)
• Альтлан поэме (1955)
• Струнный квартет (1961)

Мурашлан келыштарыме произведений

• Шочмо верыште
• Муро-влак
• Романс-влак
• Хор-влак

Негыз

• Композиторы и музыковеды республики Марий Эл/В.Кузнецова, Л.Кульшетова, В.Чеснокова, Й.-О., - 2006, 122-123 лашт.
• У Торъял кундемын сайтыштыже вераҥдыме материал

Кылвер-влак

• У Торъял кундемын сайтыштыже Эрик Сапаев нерген возымо.