Марий

Марий
Калыкчот:	600 тӱжем наре
Кушто ила:	Россий:; Марий Эл; Пошкырт Эл; Суас Эл; Виче вел;
Йылме:	Марий, Курык марий, руш да моло.
Тын:	Марий юмынйӱла, Танле тын
Родо калык-влак:	Одо, Эрзя, Мокша, Мурома

Марий-влак (черемис, çармăс, чирмеш) — финн-угор калык Российште, марий мландын тӱп калыкше, кызыт тӱҥ шотышто Марий Эл Республикыште. Тушто арий калыкын пелыж деч шукырак ужаш ила, 604 тӱжем еҥ (2002). Моло марий-шамыч вес вел да республиклаште Юл серыште да Уралыште илат. Марий-шамычын нылыт тӱшкем уло: олык (марий калыкын шукылыкшо, Юл да Виче эҥер коклаште илат), курык (пурла да шола Юл серыштыже), эрвел (Виче велыште, Суас Элыште, Пошкырт Элыште, Уралыште), да йӱдвел-касвел (Угарман, Кострома да Киров веллаште) марий-шамыч. Марла да курык марла ойлат. Тиде йылмевлак урал ешын финнугор тӱшкаш пурат. Шуко эрвелмарий-шамыч суасла моштат. Шочмо тын-влак: Юмынйӱла да Кугу сорта. Тыгак танле тыным да Ислам кучышо еҥ-влак улыт. Кызытсе жапыште улаш балтий Мари.

Лекмаш

Эртымгорно

"Черемис" мутлан келшыше мутым эн ончыч VI курымышто гот историк Иордан кучылтын. Но "имнискарис" мутым "черемис" мут дене таҥастараш йӧсырак. Кызытсе марий-влакын кугезе-влакышт V да VIII курым коклаште гот, хазар калык дене, Юлысо Булгарий дене кылым кучен. XIII ден XV курым коклаште марий-влак Шӧртньӧ Ордашке пуреныт, Озаҥ ханствыште лийыныт. Кунам руш саркалык Озаҥ ханлыкым 1552-шо ийыште сеҥеныт, марий мланде Моско Кугыжанышыш пурен. 4 Кылме 1920 ийыште марий-влаклан РСФСР-ыште автономийым пуеныт, 5 Теле 1936 — АССР лийын.

Ончыч марий-влак руш да суас ӱчашымаш деч Юл сер деч Вӱтла эҥерын кӱшыл ужашышкыже куржыныт. Тыште марий-влаклан шукырак эрык лийын, руш князь-влак да суас хан-влак дечат тораште. Вӱтламарий коклаште сар демократий шочын. Тудо икмыняр рушла ийсерышыште "Ветлужское черемисское княжество" семын палемдалтын. Вӱтламарий-влак тыгай мут-влакым кучалтыныт: кугуз - кугыза, да кугузвыж - кугыжаныш.

Кугуз-влак эн патыр, кугу пагалымаш сарзе кокла гыч ойырымо (сайлыме) вуйлатыше-влак лийыныт, докан. Икмыняр кугызын лӱмышт ийсерышлаште возалт кодын: Ходжа-Яралтем, Кай, Бай-Пондаш, Кельдебек, Ибраг. Нунын шкеныштын "пеҥгыдемдыме вер" (ола манаш лиеш) лийыныт: Вӱтла-Юр, Шанга да молат.

Марий калыкын тистыже

Файл:Пеледыш пайрем 2011.jpg

Марий калыкын тистыжым Пеледыш пайремыште наҥгаят.

Марий калыкын тистыжым Марий Ушемын погынымашыштыже пеҥгыдемденыт. Марий Элын тистыж деч ойыртемалтеш. Кум тӱс гыч шога, ош тӱс чимарийын яндарлыкшым ончыкта, йошкар тӱс - илышым, шем тӱс мланде дене кылдалтеш.

Лӱмлö марий-шамыч

Васильев, Валериан Михайлович — йылмышанчызе, этнограф, фольклорист, сылнымутчо
Григорьев, Александр Владимирович — сӱретче
Ефремов, Тихон Ефремович — сотемдарче
Ефруш, Георгий Захарович — сылнымутчо
Иванов, Михаил Максимович — почеламутчо
Игнатьев, Никон Васильевич — сылнымутчо
Искандаров, Алексей Искандарович — семлызе, хормейстер
Йыван Кырла — почеламутчо, киноактёр
Миклай Казаков — почеламутчо
Кислицын, Вячеслав Александрович — Марий Элын кокымшо Президентше
Колумб, Валентин Христофорович — почеламутчо
Конаков, Александр Фёдорович — драматург
Лекайн, Никандр Сергеевич — сылнымутчо
Луппов, Анатолий Борисович — семлызе
Макарова, Нина Владимировна — совет семлызе
Микай, Михаил Степанович — сылнымутчо
Молотов, Иван Николаевич — семлызе
Мосолов, Василий Петрович — агроном, академик
Мухин, Николай Семёнович — сылнымутчо, кусарыше
Николаев, Сергей Николаевич — драматург
Олык Ипай — почеламутчо
Орай, Дмитрий Фёдорович — сылнымутчо
Палантай, Иван Степанович — семлызе, фольклорист, туныктышо
Пет Першут — почеламутчо
Сави, Владимир Алексеевич — сылнымутчо
Сапаев, Эрик Никитич — семлызе
Смирнов, Иван Николаевич — эртымгорнышанчызе, этнограф
Тойдемар, Павел Степанович — мурызо
Тыныш Осып — драматург
Шабдар Осып — сылнымутчо
Шадт Булат — почеламутчо, сылнымутчо, драматург
Шкетан, Яков Павлович — сылнымутчо
Чавайн, Сергей Григорьевич — почеламутчо, сылнымутчо, драматург
Элексейн, Яков Алексеевич — сылнымутчо
Элмар, Василий Сергеевич — почеламутчо
Эшкинин, Андрей Карпович — сылнымутчо
Эшпай, Андрей Андреевич — кинорежиссёр, сценарист, продюсер
Эшпай, Андрей Яковлевич — совет семлызе
Эшпай, Яков Андреевич — этнограф и семлызе
Юзыкайн, Александр Михайлович — сылнымутчо
Юксерн, Василий Степанович — сылнымутчо
Ялкайн, Яныш Ялкаевич — сылнымутчо, критик, этнограф
Ямбердов, Иван Михайлович — сӱретче

Тыгеак ончо

Дьяково археологик тӱвыра

Кылвер-влак

Словарь марийской мифологии

Негыз

Ксенофонт Сануков "Кок тул коклаште". Марий Сандалык. №1 2009 ий